INSTITUCIONI FETAR, MODERNIZMI DHE KRIZA KULTUROLOGJIKE E FESË

Ismail BARDHI




Pasha kohën! Njeriu me siguri është humbje Përveç atyre të cilët besojnë dhe bëjnë vepra të mira, dhe të cilët porosisin për drejtësi dhe i rekomandojnë njeri-tjetrit durim. (El-Asr, 1-3)


Hyrje

Nëse hedhim një vështrim kritik mbi ne dhe mbi kohën tonë, mbi kufijtë shpirtërorë dhe përcaktimet e botës së nesërme, do të gjendemi para një panorame të gjerë të aktivizmit prakticist, ku është vështirë të vërehen përcaktimet e forta dhe konstantat e qarta, të cilat do të ishin themel dhe mbështetje e së nesërmes. Çdo gjë bëhet dhe zhvillohet “nga dita në ditë”, nga rasti në rast, nga situata në situatë. Në të vërtetë dëgjohen edhe zëra më seriozë, ceken parime konstante, përmenden drejtësia, përparimi dhe siguria, mirëpo jeta rrjedh sikur nuk ka asgjë nga këto; përkundrazi, sikur kjo të mos jetë as e nevojshme. Veprimi kompenson çdo gjë: i mbulon dhe fsheh gjithë ato mangësi dhe lëshime të prakticizmit bashkëkohor dhe të relativizmit jetësor. E kështu nuk është vetëm në sferën e jashtme, shoqërore-politike; e njëjta gjë ndodh edhe në rrjedhat e mendimit bashkëkohor, në fe, në art, në filozofi, në shkencë dhe kulturë. Mungojnë fryma dhe shpirti, themele dhe parime vlerësuese të cilat do ta jepnin vulën e përhershmërisë dhe të vlerës. Kështu, më së shpeshti çdo gjë jeton nga dita në ditë, pa ambicie dhe aftësi më të mëdha për t’u imponuar, për të qëndruar ose, më mirë, që vërtet të vlejë. Përkundrazi, relativizmi dhe prakticizmi sikur e fshijnë stabilitetin, atyre u intereson efekti i çastit dhe i situatës.
Kjo, si duket, dalë ngadalë ka kaluar në gjendje të përgjithshme, në vetëdijen dhe mentalitetin e njeriut të sotëm, kështu që ai as nuk e vëren se është kështu, respektivisht se mund të jetë edhe ndryshe. Ose, më saktësisht, edhe kur e vëren, konsideron se kjo është normale dhe se ashtu duhet të jetë. Koha dhe “moda”, e të mos i përmendim jehonat e çfarëdolloj mendimesh dhe filozofishë që kanë sjellë deri te koha dhe “moda” e këtillë, e bëjnë të veten, ato lënë gjurmë të thella mbi vetëdijen dhe jetën.

Institucioni fetare dhe modernizmi

Ata që më për së afërmi e ndjekin problematikën e raportit të fesë islame dhe botës bashkëkohore, me siguri e kanë parasysh thënien “... angazhojeni veten me punë të mëdha...” (hadith). Duke u bazuar në këtë, intelektualët muslimanë e kanë vërejtur plasaritjen midis Kur’anit dhe kulturës, dhe atë e kanë quajtur dramë e kohës sonë. Sot, ky konstatim nuk është më pak aktual dhe paraqet sfidë akoma më të madhe. Vështirësitë e mëdha, të cilat i përjetojnë për momentin bashkësitë fetare islame, sidomos në trojet shqiptare, për shkak të turbullirave të fuqishme shoqërore, janë shumë më të ndërlikuara se deri më tani, dhe pothuajse nuk kanë pandan në periudhat e kaluara kohore. E gjithë kjo na bën të pyetemi: Si të “mbijetojë” feja, ose, siç ka pyetur Shekib Arsllan: “Përse muslimanët janë të prapambetur...?”. Kjo pyetje nuk është vetëm e natyrës retorike. Një nga përfundimet e saj është se perspektivat e muslimanëve nuk duken aspak optimiste. Sa kemi mundësi ta vërejmë, në dimensionin horizontal, feja islame pas fillimit të suksesshëm u vu nën shenjën e diskutimit/mohimit dhe “nuk” duket se ka ndonjë perspektivë për “sukses” në këtë botë. Kjo vlen sidomos për kohën tonë. Në shikim të parë e pafuqishme nga bota, ajo mbështetet përjetësisht në ndihmën hyjnore. Në të vërtetë, duhet ditur gjithashtu se në historinë e Islamit kanë ndodhur shpeshherë ringjallje dhe përtëritje, kështu që në këtë duhet llogaritur edhe në të ardhmen. Sociologët e fesë dhe teologët tregojnë në shenjat e tilla të zgjimit, kur flasin për kthimin e qetë dhe të pavërejtur të fesë për shkak të krizës së modernitetit të sotëm. Vetë fakti që, ja, sërish paraqitet interesimi i shtuar për çështjet e fesë, nuk e pakëson seriozitetin e krizës ekzistuese të saj, e as që na çliron nga detyra e përhershme për të përsiatur për gjendjen e tashme dhe për të kërkuar përgjigjen e duhur të fesë, duke qenë gjithmonë të gatshëm për përgjigje çdokujt që do të kërkojë nga ne arsyetimin për shpresën që kemi në vete. Sepse një gjë është shqetësimi i zemrës së njeriut, që shprehet në forma të ndryshme të kërkimit njerëzor të Hyjnisë apo Zotit, e që nuk mund ta quajmë ende fe, ose që shpesh na len përshtypje si indiferencë në lidhje me pyetjet themelore për ekzistimin tonë. Ky lloj i fetarisë, në kuptimin më të gjerë, thjesht buron nga vetë qenia njerëzore dhe orientimi i tij nga Krijuesi, kështu që në mënyrë të sigurt është pak a shumë i pranishëm përhershëm në njeriun, edhe pse, sidomos në kohën tonë, shpeshherë shprehet në mënyrë të paqartë dhe të pacaktuar. Tjetër është akti i fesë si dorëzim i vetëdijshëm, personal, i lirë dhe i tërësishëm ndaj Zotit dhe pranimi i të Dërguarit si shembull, që shprehet dhe praktikohet midis besimtarëve. Duket se feja e tillë është në masë të madhe në krizë edhe shkaku i kësaj, ngase për shkak të mosmarrëveshjeve kulturologjike të dekadave të fundit, tashmë moti është vënë në pikëpyetje mënyra e deritanishme e të vetë-kuptuarit fetar dhe komunikimit me kulturën moderne. Kjo është arsyeja përse nismat dhe përpjekjet në sferat e ndryshme të veprimit fetar, sado të dëshiruara dhe të dobishme në vete qofshin, nuk janë në gjendje t’i përgjigjen pyetjes themelore: në çfarë forme dhe me cilat gjasa feja ka ardhmëri?
Porosia fetare ka në vete gjithsesi thelbin dhe potencialin që është rezistues ndaj modernitetit dhe që mund të përtërihet vazhdimisht. Por, është e qartë që për kapërcimin e plasaritjes dramatike midis “fesë” (ose thënë më mirë: institucionit fetar) dhe kulturës moderne duhet që, në kushtet e sotme kulturologjike e tërë Fjala e Zotit të ri-thuhet në një sintezë gjithëpërfshirëse, në përputhje me kërkesat e kohës, që t’i ndihmojë kohës, ta shpëtojë atë nga mundimi dhe ethet që e kanë pushtuar. Këtu parashtrohet një pyetje me kuptim të përhershëm: a thua teologjia dhe teologët e sotëm, e sidomos institucioni fetar është në gjendje ta bëjë këtë?
Në zgjidhjen e këtij problemi shumë të ndërlikuar mund të na ndihmojë deri-diku edhe shikimi në histori, por natyrisht me një vështrim kritik. Kriza kulturologjike në kalimin nga shekulli i nëntëmbëdhjetë në atë të njëzetë, sipas konstelacioneve të veta ideore dhe ballafaqimit të tyre, nuk është pa një ngjashmëri të caktuar dhe ndërlidhje me problemet e sotme, pra në fillim të shekullit njëzetenjë, në bashkësinë fetare. Edhe në fetë e tjera ka qenë kjo një periudhë krize dhe e kërkimeve të përgjithshme pas së resë, por në Islam u bë një polemikë rreth pozicionimit shpirtëror-fetar në kulturën moderne, që po shfaqej në horizont. Fjala ishte për të ashtuquajturën krizë të modernizmit, në një periudhë të turbullt, fillimin e së cilës e shënuan lëvizjet e ndryshme reformiste. Prirjet e reja, shumë të ndryshme dhe të llojllojshme kulturore e ideore në shoqëri, në bashkësinë fetare dhe në teologji, që atyre viteve arritën kulmin e tyre, u quajtën modernizëm. Problematik është edhe vetë nocioni i kundërshtuar, e pastaj edhe i anatemuar i modernizmit, sepse i përfshinte kërkesat e arsyeshme për përtëritje dhe ndryshime në kuptimin e përgjithshëm. Me këtë nisi fushata kundër “modernizmit”, me ndalimin e shkrimit, përjashtimin nga shërbimi, e në disa raste edhe syrgjynosje (rasti i teologëve të shumtë shqiptarë). Rastet e tilla edhe shumë të tjera nga ajo kohë, më pak të njohura, me kundërshtimin e rreptë dhe dënimin e së resë dhe të ndryshmes në polemikën rreth modernes, në mënyrë afatgjatë e shënuan një epokë të tërë të historisë së zhvillimit institucional fetar, pasojat e së cilës pjesërisht arrijnë edhe deri më sot.
Fakti që nuk ka pasur përkufizim të saktë dhe nocion të qartë të modernizmit, u pasqyrua në mënyrë shkatërrimtare mbi të gjithë ata që ishin të dyshuar se i mbështesnin qëndrimet moderniste, sepse vështirë mund të mbroheshin nga akuzat e tilla, ndërsa duhej të llogarisnin për pasojat më të ashpra.
Është fakt se në shoqërinë muslimane nuk kemi pasur ndonjë marrëveshje konsensuale për ta luftuar modernizmin. Por, në të njëjtën kohë, nuk kemi dëshmi historike që dëshmojnë se në mënyrë institucionale është mbrojtur modernizmi, përpos lëvizjeve të ndryshme nëpër vende të ndryshme të hapësirës me shumicë muslimane. E njëjta lëvizje është vërejtur edhe në hapësirën tonë muslimane shqiptare, ku me fuqi të madhe është pranuar dhe përkrahur modernizmi.
Në terminologjinë e re teologjike, modernizmi përshkruhet si shenjë përmbledhëse për shumë prirje dhe tentime të ndryshme në fillim të shekullit të njëzetë, me dëshirë të justifikuar që bashkëkohësve në mënyrë të kuptueshme t’u përcillen përmbajtjet e fesë, si dhe të kërkohet dialog me shkencat dhe botëkuptimet moderne Disa nga temat praktike të atëhershme dhe disa nga propozimet që përkrahin, për shembull, demokratizimin e shoqërisë muslimane, rol më të madh të laikëve, arsimim më të mirë të hoxhallarëve, reformimin dhe kundërshtimin e centralizmit institucional fetar, sot na duken si shumë të njohura dhe të pranuara përgjithësisht. Temat e tjera të ngjashme dhe përpjekjet e njohura që më parë, përmbanin në një masë më të madhe elemente polemike: kjo ka të bëjë me hulumtimin historik-kritik të Fjalës së Zotit dhe të dogmës, theksimin e përgjegjësisë subjektive nën parësinë e arsyes, braktisjen e teologjisë neoskolastike në dobi të përvojës së theksuar të fesë. Kritika sidomos të ashpra shkaktuan tri tezat e atëhershme teologjike për natyrën dhe prejardhjen e fesë, pastaj për rolin e Shpalljes së Zotit, si dhe për modelin e zhvillimit të dogmave. Përkundër disa teprimeve të qarta dhe njëanshmërive të historizmit liberal, përpjekjet e përmendura, siç u pa më vonë, ishin në thelb pozitive dhe dhanë kontribut të madh për njohjen dhe përparimin teologjik, sidomos në tre drejtime: në raport me historiken, d.m.th. hulumtimi kritik i burimit të fesë dhe i historisë së dogmave; në lidhje me vlerësimin më të madh të subjektivitetit dhe përgjegjshmërisë, ndërgjegjes, pjekurisë dhe bashkësisë fetare si vend të përvojës së fesë; dhe në raport me theksimin e Ummetit si bashkësi.
Nuk ka dyshim që në detyrat e mësuesisë bie edhe ruajtja me kujdes dhe interpretimi autentik i shpalljes së Zotit, të përmbajtura në Shkrimin e Shenjtë dhe në traditë. Kjo gjithsesi përfshin edhe gjykimin e kuptimeve teologjike, orientimin e hulumtimit dhe në fund, sipas nevojës, sjelljen e gjykimit autoritativ në çështjet e diskutueshme të fesë. Mirëpo, problemi kryesor i qëndrimit anti-modernist megjithatë shkon më thellë. Ai ka të bëjë me raportin parimor të porosisë shpëtimtare, që sipas natyrës i është dedikuar mbarë njerëzimit, që në takimin me kulturën e caktuar të rishqiptohet në mënyrë kreative-kritike dhe si të thuash të mishërohet, pa e humbur gjatë kësaj identitetin e vet.
Nëse ndryshojnë rrënjësisht sfidat dhe çështjet e një periudhe, edhe përgjigjja e fesë ndaj tyre duhet të jetë e re. Nuk është ky vetëm një thellim, pasurim i asaj që qysh më parë është ditur dhe përmbajtur në Librin e Shenjtë, por një aktualizim dhe lexim i ri i Shkrimit dhe i mësimit të gjithëmbarshëm të fesë në dritën e sfidave aktuale të kohës së caktuar.
Sot, në kohën e krizës së kulturës dhe të llojllojshmërisë së kontekstit kulturologjik, do të ishte gjithsesi e nevojshme një sintezë krijuese e re e tërësisë së fesë islame dhe jetës në dritën e pyetjeve të reja. Nuk do të ishte mirë të realizohet vërejtja se problemet midis institucionit fetar dhe modernes shpesh nuk zgjidhen, por vetëm lihen për më vonë. Shoqëria muslimane, për shembull, që moti e ka pranuar faktin e zhvillimit të dogmave dhe përparimit në të kuptuarit e të vërtetave të traditës dhe atyre të shpallura. Me këtë, në fakt, përgjithmonë e ka flakur anti-modernizmin.

Kriza kulturologjike e fesë

Tradita fetare thotë se në fillim ishte Fjala. Edhe pse ajo Fjalë u materializua dhe erdhi mes nesh, ajo është megjithatë Fjalë dhe gjendet e depozituar në librin e shenjtë të Islamit: në Kur’an. Qysh atëherë Islami në mënyrë të parevokueshme u lidh me alfabetin dhe me shkrim-leximin. Ai fillimisht në rend të parë përhapej me fjalë dhe porosi, por duhej që edhe të shënohej dhe të ruhej. Nga Kur’ani doli teologjia, ndërsa nga ajo shumë degë të tjera shkencore. Pikërisht mbi këtë shkrim kur’anor shtrihet e gjithë kultura dhe qytetërimi njerëzor. Kush dëshiron që sot të mbetet besimtar i arsimuar dhe i udhëzuar, duhet jo vetëm ta njohë Shkrimin e shenjtë dhe teologjinë, por edhe gjithë atë që ka dalë dhe që është rritur nga ajo në bashkëkohësi.
Në botën e shkencës kulmore dhe diturive të shumanshme, ndërsa e tillë është pikërisht ajo perëndimorja, thuajse as nuk mund të imagjinohen besimtarë analfabetë apo gjysmanalfabetë, dhe nëse ka të tillë kjo nuk do të duhej të kishte ndonjë lidhje me shpëtimin e tyre personal, por me siguri me shpëtimin e të afërmve të tyre, të cilët mosbesimin e tyre e mbështesin shpesh mbi interpretimin shkencës dhe të diturisë. Bashkëbisedimi me botën është i mundur me të folur dhe shkrim, ndaj ai që heq dorë nga kjo, dënohet paraprakisht me heshtje dhe mbyllje. Feja, e cila në të shprehurit e saj nuk do të shkonte të paktën në hap me kohën moderne, do ta kishte të vështirë që njerëzve të asaj kohe t’u thoshte apo porosiste diçka të rëndësishme dhe koherente. Prej këtu rrjedhin mosmarrëveshjet e shumta dhe nevoja urgjente që feja të kalojë në të folurin e njeriut të sotëm. Në të kundërtën, flitet bosh dhe nuk arrihet kurrë në jehonë tek ata, të cilëve u drejtohet fjala. Prandaj, besimtarët e kulturës perëndimore sot e kanë kuptuar deri në fund domethënien e madhe dhe të pakapërcyeshme të mendimit njerëzor dhe formave të të shprehurit të tij. Në epokën tonë të modernitetit dhe post-modernitetit, feja “analfabete” apo gjysmanalfabete jo vetëm që i turpëron bartësit e saj, por ata i ven në një pozitë të prapambetjes historike dhe në teprim të madh kulturologjik. Të folurit që kuptohet pak është në rend të parë të folur që nga njerëzit nuk pranohet dhe refuzohet.
Përkundër asaj se për fenë mirësia vepruese është dëshmi e parë dhe e pazëvendësueshme e besimit, për të nuk është më pak i rëndësishëm edhe dëshmimi i Fjalës së Zotit, e cila me anë të kulturës u është përcjellë njerëzve të çdo kohe dhe të çdo hapësire. Fatkeqësisht, në rrethanat tona kjo e folur e veçantë kulturologjike ka rënë në një krizë të rëndë dhe gati pa rrugëdalje. Arsye për këtë ka më tepër, edhe pse të gjitha mund të reduktohen në vetëm një: mbizotërimi i të folurit politik mbi të tjerët. Njëzet vitet e fundit tek ne aq shumë është forcuar mënyra politike e të menduarit dhe të shprehurit sa që i ka shkyçur tërësisht të tjerat, madje edhe atë tipik fetar. Çdo gjë vlerësohet dhe vlen nga këndvështrimi politik dhe prandaj ka aq vlerë sa ka politikaní në të. Kultura, e drejta, arti, kujdesi shoqëror, shkenca, ekonomia dhe feja në të vërtetë janë njësoj të dënuara në margjinalizim dhe humbje të rëndësisë. Asgjë jashtë saj nuk ekziston mirëfilli dhe vështirë se ka diçka që mund të mbijetojë pa ndihmën e politikës, që nga ana tjetër në mënyrë agresive i ngjan ish rendit komunist, ku, po ashtu, politika ishte profesioni kryesor dhe më fitimprurës i njeriut. Nëse çdo gjë reduktohet në politikë dhe politikaní, pa humor dhe me përjashtime militante ideologjike, atëherë e tillë bëhet edhe gjithë jeta njerëzore. Prandaj, bota detyrimisht do të mbushet me armiq, ndërsa urrejtja do të futet në çdo ndjenjë njerëzore. Është e kotë të shkruhet mbi teologjinë, historinë, filozofinë, sociologjinë ose psikologjinë, kur pas çdo thënieje fshihet gjithmonë përkatësia ideologjike, e jo dëshira për objektivitet. Për një çast duket sikur çdo gjë tek ne është e rrejshme, e padobishme, mashtruese dhe boshe – përveç politikës. Në sfondin e tillë shoqëror edhe e folura për Zotin dhe e folura e Zotit bëhen njësoj të nënshtruar ndaj vlerësimit politik të dobisë, e jo të ofrimit për lirinë e njeriut për shpëtim. Kush nuk flet politikisht, i harxhon kot fjalët. Ky nënshtrim i kuptimit të fjalës është realizuar në mënyrë të veçantë në përditshmërinë tonë mas-mediatike, e cila e ka përthithur në vete tërë kulturën e popullit, duke e varfëruar atë deri në frazë dhe skandal. Çdo gjë që ndodh në shoqëri e ka gjetur shprehjen e vet më të shkurtër pikërisht nëpër gazeta dhe televizion.
Meqenëse në shoqërinë tonë ndodh vetëm poetika, nuk është për t’u çuditur që tek ne të gjitha mjetet e informimit janë të mbushura me politikë. E edhe kur shkruhet për diçka tjetër, kjo ndodh gjithmonë në funksion të interesit politik. Kështu kemi fituar politikën, thënë më mirë politikanínë dy herë të kulluar. Fillimisht me reduktimin e çdo gjëje në politikë, e pastaj me reduktimin e asaj politike në gazetari sensacionale politike. Thjeshtësim më të madh besoj se nuk ka.
Çdo gjë është e qartë deri në fund: vetëm duhet radhitur në mënyrë fanatike dhe çdo gjë tjetër do të shtohet lehtë dhe shpejt. Nga ana tjetër, njerëzve gjithnjë e më shumë u interesojnë vetëm lajmet politike të kufizuara në shkurtësinë dhe përmbledhjen gazetareske. Prandaj të gjithë jemi bërë të çmendur dhe konsumues maniakë të gazetave dhe fotografive televizive. Natyrisht që midis suksesit të gazetarisë së lirë politike dhe kërkesës së madhe për këtë lloj gazetarie ka një raport i ndërsjellë shkakor. Njëra ushqehet dhe nxitet nga tjetra. Prej aty njohja shqetësuese se tek ne lexohen gjithnjë e më pak libra seriozë dhe revista profesionale. Ky është tekefundit shkaku që kultura dhe shkenca shqiptare gjatë viteve të fundit kanë rënë në degët më të ulëta të mundshme të kiçit, vetë-lavdërimit, afisheve, parullave, dënimeve të tërbuara dhe urrejtjes së hapur. Helmet më të rrezikshme nga qërimi i hesapeve politike janë zgjeruar edhe në sferat e tjera të veprimtarisë njerëzore. Më tepër çmohen ata që bëjnë zhurmë, që i dënojnë të tjerët pa pretekst dhe që përhapin mosdurim, sesa ata që mendojnë, që i kërkojnë shkaqet e ngjarjeve dhe që i qetësojnë epshet politike njerëzore. Gjysmanalfabetizmi shkencor dhe mungesa e kulturës janë rrezik i madh për shoqërinë tonë, pasojat e të cilave do t’i ndjejmë me siguri në të ardhmen e afërt. Një popull që i ka reduktuar shkencën dhe kulturën në politikë, vështirë mund të presë një të nesërme më të mirë, aq më tepër që në të kaluarën shumë shpesh vetëm në sajë të kulturës dhe shkencës i ka fituar betejat politike.
Kjo mendësi e sëmurë dhe vrastare e politikanísë dhe nevojës së njëkohshme për kulturë të ulët gazetareske është futur edhe institucionin fetar dhe është përhapur midis anëtarëve të tij. Edhe besimtarët, si dhe të tjerët, lexojnë gazeta dhe i nënshtrohen të njëjtës psikozë të sensacionalizmit politik dhe radhitjes gnostike. Kështu, në fenë tonë është futur mendimi i thjeshtësuar dhe i gabuar se e gjithë e liga është tek të tjerët, ndërsa e mira vetëm tek ne, ndaj nëse i shkatërrojmë të tjerët, në shoqëri kinse do të mbretërojë lumturi e madhe dhe mirëqenie e bollshme. Është kjo e njëjta matricë klasore e komunizmit e zbatuar mbi besimtarët. Që këtu edhe kërkimi me padurim i kundërshtarëve dhe eliminimi luftarak i tyre, në vend të gjetjes me durim të përkrahësve dhe nxitjes së tyre për të mirë. E pikërisht këtu diku edhe radhitet interpretimi politik i fesë si aleate e dobishme në garat krejtësisht të përbotshme dhe ideologjike, qëndrim ky për të cilin nuk ka kurrfarë mbështetje në porosinë burimore fetare. Nëse besimtarët nuk mund të jenë gjithmonë të mirë si shenjtorët, sepse kjo vërtet nuk është e lehtë, ata megjithatë mund të bëhen të paktën të arsyeshëm dhe njohës të mirë të kulturës dhe shkencës, të vetës dhe të huajës. Është më mirë të jesh gjysmak në vlerat, sesa t’ia shesësh shpirtin demonëve të urrejtjes politike, gjë nga e cila, për fat të keq, nuk janë të kursyer as shumë gazetarë “fetarë”. Ndërsa kriza e përmendur kulturologjike e komunitetit fetar në masë të madhe ua hap dyert rezultateve të tilla të pavolitshme. Prandaj, duhet që besimtarët sa më shpejt t’i kthehen kulturës së të folurit, kulturës së shkrimit dhe kulturës së të menduarit. Sipërfaqësia mund të na shpie vetëm në cektësi, kodrina dhe rrugë pa rrugë të mëtejme, ku gjendemi sot. Duke u mbështetur në thëniet profetike, mund të themi në fund se çdokush që merret vetëm me politikë, me siguri do të vdesë nga ajo. Kjo u realizua qartë në lëvizjen komuniste në të kaluarën jo shumë të largët. Duhet pasur kujdes që besimtarët të mos bie pré e cytjes së njëjtë dhe të mos i përsërisin të njëjtat mëkate të përjashtimit politik dhe fanatizmit ideologjik në të tashmen, gjë që, për fat të keq, u ndodhte shpesh në të kaluarën.
Në vend që të bëhen dëshmitarë të së mirës dhe drejtësisë, ata për një kohë të gjatë mbetën udhëheqës të brengosur të konflikteve të përbotshme politike. Është koha ta rishqyrtojmë vendin tonë në kulturë dhe politikë, por edhe të punojmë në atë se si të bëhet politika pak më kulturologjike sesa ideologjike. Për këtë kthim me siguri do të gjejmë frymëzim në Fjalën e Zotit.

Përfundim

Kush dëshiron ta njohë të vërtetën jo vetëm brenda shkencës së scientifizuar, që paraqet sistemin qendror nervor të mbarë modernes, të vetë qytetërimit, duhet që në mënyrë kritike ta hulumtojë karikaturën e saj në lëvizjen bashkëkohore historike. Sepse, në të vërtetë, kjo më nuk është bota në të cilën mund të banohet si etos. Nuk bëhet më fjalë për mënyrën e punës ose vlerën epistemologjike të asaj që sot e quajmë “realitet”. Në mënyrë paradoksale, ajo që del nga “realiteti” modern, si mitos, si alternativë, gjykohet akoma në nocionet e vjetra, sipas skemës mik-armik. Mungojnë masa të reja, e gjithë ajo që në këtë apo atë mënyrë e përgatit një përvojë të re themelore dhe përjetim të botës. Vërtet, ka mjaft arsye të mira që në mendim të pyetemi për ndërthurjen epokale, për atë që në fund të fundit vendos për mundësinë dhe realitetin e apokalipsit teknologjik dhe ekologjik, për atë që lejohet në kulturat të shprehet në mënyrë simbolike apo të çorganizohet.

Nderimi për dijen *

Imam Neki Kaloshi

Që njeriu të mund të ecë në rrugën e dijes, duhet në rradhë të parë ta vlerësojë sic duhet atë. Por që të vlerësosh sic duhet dijen duhet doemos të vlerësosh mundin dhe kontributin e atyre që e kanë prodhuar atë. Dija, edhe ajo fetare, vjen tek ne nëpërmjet njerëzve të caktuar, të cilët kanë punuar, kanë menduar, kane sakrifikuar për të. Dija fetare buron nga mesazhi që Allahu na ka dërguar nëpërmjet librit të tij, Kuranit dhe nëpërmjet të Dërguarit të tij s.a.v.s. Por ajo nuk do të ishte ruajtur dhe zhvilluar për të ardhur deri tek ne, nese nuk do të ishin këta njerëz, të cilët e kanë shkrirë jetën e tyre për të, dijetarët. Pra, respekti për dijen duhet të lidhet doemos me respektin për bartësit dhe përhapësit e saj.
Respekti për dijetarët lidhet me respektin për Profetin a.s. Allahu e zgjodhi Profetin a.s. mbi të gjithë njerëzit dhe na e bëri detyrë ndjekjen dhe respektin e tij. Kjo, sepse Profeti a.s. është ai që na e ka transmetuar mesazhin e Allahut. Në të njëjtën mënyrë, dijetarët janë pasuesit e kësaj detyre, duke ofruar jo vetëm përpikmërinë në transmetimin e këtij mesazhi, por edhe mbrojtjen e tij prej kuptimeve të gabuara nga njerëzit e paditur. Për këtë Profeti a.s. i ka quajtur dijetarët, “trashëguesit e profetëve”.
Allahu na ka mësuar sesi të sillemi ndaj Profetit a.s. dhe kjo ka lidhje me edukatën e cila na ndihmon për të mësuar dhe zbatuar fenë sic duhet.
O ju që keni besuar! Mos e ngrini zërin tuaj mbi zërin e Profetit dhe mos i flisni atij me zë të lartë, siç bëni me njëri-tjetrin, në mënyrë që të mos ju humbin veprat tuaja pa u ndjerë.
Vërtet, ata që ulin zërin në prani të të Dërguarit të Allahut janë njerëzit, zemrat e të cilëve Allahu i ka kalitur për besim e përkushtim. Për ata ka falje dhe shpërblim të madh.
Huxhuratë, 2-3
Pra, Allahu këtu na mëson etikën e sjelljes me Profetin, e cila nuk është thjesht edukatë ndaj një njeriu, por është edukatë ndaj një njeriu që personifikon fenë. Sjellja e diferencuar ndaj Profetit a.s. është për arsye se vetë feja është e diferencuar në rëndësinë e saj ndaj cështjeve të tjera të kësaj bote. Për këtë arsye, Allahu na sqaron se kjo sjellje e diferencuar, bëhet me qëllim që të mos humbin veprat tona. Dhe më tej Allahu na shpjegon se ata që e ulin zërin në prani të të Dërguarit, atyre Allahu ua ka kalitur zemrat për besim dhe përkushtim.
Në këtë mënyrë zëri i nxënësit (në rastin konkret, sahabeve) nuk duhet të jetë më i lartë se ai i Profetit a.s. (mësuesit). Dhe kjo vjen nga respekti për dijen, pasi fjalët e njerezve nuk mund të jenë më të larta se ato të atij që transmeton fenë. Rrjedhimisht, zëri ynë, nuk mund të jetë mbi zërin e njerezve të dijes, njerëzve që transmetojnë fenë. Ulja e zërit përballë dijetarëve, është detyrë e cdo njeriu që e vlerëson sic duhet fenë dhe dijen fetare, është një sifat i njeriut të mbushur me dashuri për dijen, me dashuri për fenë, dhe me urtësinë e duhur për ta rrokur me kuptim, për ta brendësuar atë në jetën e tij dhe për ta manifestuar më pas në sjelljen e tij.
Pra, me këtë kuptojmë rendin e rëndësisë së gjërave. Fjala e Allahut ka përparësi ndaj cdo gjëje, dhe si rrjedhim, prej këtej ne marrim një sistem referimi për përparësinë që duhet të tregojmë më tej midis njerëzve. Si rrjedhim, fjalla e Profetit a.s. ka përparësi nga ajo e sahabeve dhe më tej fjala e dijetarëve (trashëguesve të Profetit a.s.) ka përparësi ndaj asaj të nxënësve, njerezve në kërkim të dijes, ashtu si dhe fjala e këtyre të fundit ka përparësi ndaj njerezve të thjeshtë që dinë ta vlerësojnë dijen. Kjo është më e mira për ne, ashtu sic na thotë Allahu, në mënyrë që veprat tona “të mos humbin pa u ndjerë”.
Profeti a.s. thotë: “Nuk është prej nesh ai që nuk respekton të moshuarit, nuk mëshiron të vegjlit dhe nuk u jep rëndësinë e tyre dijetarëve”
Ndërsa në një hadith kudsi Profeti a.s. thotë: “Allahu ka thënë: “Kush shqetëson një prej të dashurve të mi, Unë i kam shpallur luftë atij”.
Për këtë hadith kudsi, Ebu Hanifja dhe Shafiu kanë thënë që, nëse të dashurit e Allahut nuk janë dijetarët, atëherë nuk ka tjetër.
Dhe në një hadith tjetër: “Mishi i dijetarëve është i helmuar.”
Pra këtu kemi një përshkallëzim të kërcënimit që Allahu dhe Profeti a.s. na jep në lidhje me mosvlerësimin, shpërfilljen apo edhe më keq cënimin e dijetarëve. Pra, në hadithin e parë, mosvlerësimi konsiderohet sifat i atij që nuk është prej muslimanëve (sigurisht këtu nuk kemi të bëjmë me tekfirizëm, por kemi të bëjmë me vlerësimin e sifatit të mosvlerësimit të diejtarëve), në hadithin e dytë, kur i bëjmë padrejtësi ndokujt prej dijetarëve mund të vendosemi në armiqësinë e Allahut, ndërsa në të tretin Profeti a.s. na lajmëron se përgojimi i dijetarit është helumues dhe ai rrezikon të vdesë besimin.
Këtu vlen të përmendim se emrat e shumë dijetarëve të nderuar muslimanë përmenden në mënyrë jo korrekte dhe jo etike nga shumë besimtarë, madje në shumë raste ata akuzohen me të padrejtë. Jo vetëm kaq, por nga fjalët e shumë prej besimtarëve nxirret se këta dijetarë janë duke kontribuar në devijimin e të kuptuarit të Kuranit dhe Sunetit. Kjo vjen si rezultat i injorancës së tyre mbi kontributin e dijetarëve që ata marrin përsipër të sulmojnë. Kësaj i ka ndihmuar shpesh edhe papjekuria dhe nxitimi i disa prej nxënësve të dijes, të cilët duke u lidhur fort mbas një grupi dijetarësh, kanë prirjen të zhvleftësojnë, shpesh edhe të sulmojnë grupe të tjera të cilët kanë ofruar mendime të ndryshme nga dijetarët e tyre në lidhje me tema të caktuara të fesë. Kjo vjen jo vetëm nga papjekuria dhe mendjengushtësia e tyre, jo vetëm nga mungesa e etikës në lidhje me dijen, por vjen edhe nga mangësitë në marrjen e saj. Mangësitë e grupeve të tilla paraqiten në fusha të tilla si, etika e mendimit ndryshe (ku jo dosmosdoshmërisht njëri prej tyre duhet të bjerë në kundërshtim me Kuranin dhe Sunetin), bazat e fikhut (usuli), rregullat e përgjithshme dhe përmbledhëse të frymës së sheriatit (kauaid fikhije), etj. Nga ana tjetër, kjo tregon se dija e tyre nuk është marrë me baza dhe ajo është e paplotë, duke qenë se shpesh kjo kategori merr disa mësime të shpërndara nga një grup dijetarësh, por pa pasur asnjë njohuri në lidhje me faktin që shumë dijetarë të tjerë ofrojnë gjykime të tjera për majft cështje me të cilat ata ndeshe. Kjo ka krijuar tek besimtarët e sotëm një konceptim sipërfaqësor për Kuranin dhe Sunetin. Nga ana tjetër kjo krijon fitne dhe përcarje të cilat e dobësojnë xhematin dhe e varfërojnë jetën kulturore, fetare dhe shpirtërore të besimtarëve.
Madje arroganca e një pjese prej tyre arrin deri aty sa që nuk shpërfillin dhe sulomojnë thjesht dijetarë të caktuar, por këtë e bëjnë edhe me grupe të ndryshme dijetarësh, madje edhe me vetë meth’hebet, të cilat janë shkolla ku është mbledhur ajka e dijes përgjatë shekujve, në të cilat marrin pjesë me mijëra dijetarë përgjatë gjithë historisë së dijes islame. Psh, shumë muslimanë nuk ngurrojnë të tallen dhe shpërfillin një meth’heb kaq të madh si meth’hebi hanefi, i cili është meth’hebi i më shumë se trecerekut të ummetit, thjesht duke e identifikuar atë me dy apo tre pleq të xhamisë, apo me tre-katër individë të paditur në strukturat drejtuese të institucioneve fetare në vend.
Në më të shumtën e rasteve, kjo vjen nga marrja e dijes në mënyrë të fragmentarizuar. Dija është një tërësi. Dijetarët, meth’hebet, na kanë lënë struktura të qendrueshme, të cilat kanë përfshirë në të thuajse cdo element të jetës së muslimanit. Shumë prej besimtarëve të kësaj kategorie për të cilën po flasim, gjurmojnë nëpër cepa të largët të këtyre ngrehinave, duke i kthyer ato në pretekste për ta rrëzuar të tërën. Shpesh ata pretendojnë se mund t’ia dalin vetë të nxjerrin vendime nga Kurani dhe Suneti, duke u mjaftuar me “hadithet e sakta”, pa ndihmën e dijetarëve dhe pa nevojën e ngrehinave të tilla. Kjo do të thotë ta thërrmosh dijen dhe ti shndërrosh kollonat e saj në një grumbull grimcash rëre, pa lidhje me njëra-tjetrën. Tendenca të tilla për ta thjeshtuar fenë dhe për ta reduktuar në një grumbull hadithesh me përdorim praktik, zhvleftësojnë gjithë trashëgiminë madhështore të dijes islame që na e kanë lënë dijetarët tanë.
Respekti për dijen na lidh ne me të gjithë hsitorinë tonë, me të gjithë trashëgiminë e madhe dhe solide që dijetarët tanë na kanë lënë përgjatë kësaj hsitorie. Kjo na jep ne sigurinë e të jetuarit në një sistem i cili ka dhënë prova për madhështinë e vet. Për këtë, besimtarët duhet ti largohen ideve aventureske, eksperimentale, të cilat kërkojnë të na thonë se mund ta nisim gjithcka nga fillimi. Imam Maliku thotë: “Eshtë obligim për cdo kërkues të dijes që të jetë respektues, i matur, i druajtur si dhe të jetë pasues i gjurmëve të atyre që kanë ecur më parë në këtë rrugë”.


*Hutbe gjate xhumase ne Xhamine e Laprakes

MBI RIMENDIMIN E VLERAVE

Dr. Ismail BARDHI*


Nëse e shfuqizojmë një ajet (nga Kur’ani), ose nëse e lëmë të harrohet, (ne) japim më të dobishëm se ai, apo të ngjashëm me të. A nuk e di se Allahu është i plotfuqishëm?

“Për dallim nga fjala hyjnore, fjala njerëzore, sipas thelbit të saj, është jo e plotë. Asnjë fjalë njerëzore nuk mund ta shprehë plotësisht shpirtin tonë.” (H.G. Gadamer)


Shumë shpesh, në fjalorin tonë të përditshëm dëgjojmë fjalën se kohët kanë ndryshuar, nuk është më ajo kohë që ka qenë... Por, në ç’mënyrë duhet kuptuar ky problem? A është Fjala e Zotit e mjaftueshme për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve? Ç’po ndodh me vlerat? A janë ato të ndryshueshme apo të përhershme? A janë ndryshimet problem dhe në ç’mënyrë Fjala e Zotit u përgjigjet atyre?
Vështirësitë që na paraqiten sot si shoqëri, respektivisht si Ummet, na thërrasin që të mendojmë se në ç’mënyrë mund ta kuptojmë domethënien e vlerës në formën e saj të përhershme, që këshu ajo të marrë ngjyrën e natyrshme të saj. Njeriu nuk përjeton vetëm, siç thonë filozofët, “krizën e metafizikës”, por përjeton edhe krizën e vlerave dhe të së mirës. Vlerat themelore në bazën e tyre përjetojnë kolaps ose ndryshim.
Nëse feja si fenomen, respektivisht Shpallja ose Fjala e Zotit, mbyllet apo futet brenda historisë, atëherë ajo përjeton shkëputjen me qëllimin e saj natyror, faktikisht ajo nuk komunikon më me shpirtin njerëzor, nuk komunikon me gjuhën metafizike të saj, e, si rrjedhojë, jeta e njeriut ballafaqohet me vështirësi të mëdha. Shpalljet e mëparshme e kanë përjetuar këtë fat, ndaj nuk kanë kaluar dot mirë, dhe abrogimi ka qenë shpëtim për to. Prandaj, paraqitja e fundit e Shpalljes së Zotit, u bë në formë tjetër, me një natyrë tjetër, për arsye se Shpallja e fundit i tejkaloi kufijtë e shkronjës, ajo u bë Shpallje e përhershme, ripërtëritëse në vetvete, me dëshirën e Zotit. Për Shpalljen e fundit në Kur’an thuhet huden li’l-âlemin – “udhëzim për të gjitha botët”, e do të thosha, dhe shpjegim për të gjitha kohërat. Shpallja e fundit në mënyrë konstante i rivlerëson vlerat dhe i përkufizon ato në formën më të mirë.
Kur’ani është libër i cili, që në faqet e para ia kumton lexuesit kërkesën që të mos dyshohet në diskursin e tij dhe me këtë e paralajmëron qartësinë e vet përkitazi me përcjelljen e idesë të cilën ai vjen ta proklamojë. Kur’anin, në rend të parë, duhet parë si vepër e kontekstit. Ai është shpallur në traditë në formën dhe përmbajtjen, me të cilat ka vendosur raporte të ndërlikuara dinamike: me traditën në kuptimin më gjithëpërfshirës të kësaj fjale.
Shpallja në zbulimin e së vërtetës njeriut, e ka respektuar në tërësi rendin që sundon në botë. Ka mbajtur llogari të përpiktë për rrethanat dhe mundësitë e të kuptuarit të njeriut dhe nevojat e tij. Gjithmonë ka ardhur deri te përgjigjja për ato nevoja. Edhe pse si qëllim përfundimtar ka pasur ndryshimin e shoqërisë dhe krijimin e rrethanave të volitshme, megjithatë është dashur që t’u përshtatej deri-diku kushteve të dhëna. Është fakt që Fjala e Zotit është vendosur në kohë dhe hapësirë dhe se zbatohet dhe realizohet në histori. Është fakt, po ashtu, se e vërteta na tregohet dy llojesh: në llojin e botës dhe në llojin e logosit (fjalës). Padyshim, midis këtyre dy llojeve nuk mund të ketë kundërthënie dhe mospajtim, sepse që të dyja janë pasqyrim i Qenies Absolute, që na shfaqet në dy aspekte: në vepër (bota e dukshme) dhe fjalë (Kur’ani). Prandaj, midis njërit dhe tjetrit duhet të ketë harmoni të plotë. (H. Gjozo)

Njeriu i sotëm para fatit të vlerave

Njeriu në botë dhe bota për njeriun janë në një realitet të dhimbshëm të ekzistimit. Në ne dhe rreth nesh ekzistojnë dhe fshihen mundësi madhështore, të lartësuara por edhe të rrezikshme. Është fakt që aty ku nuk është njeriu gjërat nuk janë as të mira e as të këqija, as të bukura e as të shëmtuara, as të përkryera e as të papërkryera. Ato thjesht janë, dhe asgjë më tepër. Si qenie e arsyeshme, njeriu ka aftësi t’i zbulojë qëllimet në to, ta njohë strukturën e tyre të brendshme, t’i kuptojë ato, t’i krahasojë dhe t’i vlerësojë. Ura konceptore midis të kuptuarit të tij, krahasimit, dëshirave, nevojave dhe veprimtarive të tij është sjellje vlerësuese, që duhet të mbajë njëfarë rendi. Kështu, pas vlerave si orientuese themelore të rendit, qëndrojnë pyetjet: ç’është e drejtë dhe ç’po ndodh me të drejtën; çfarë guxon e çfarë nuk guxon të bëhet; cili është kuptimi i jetës; a ka diçka për të cilën vlen të jetohet, për të cilën vlen angazhimi; ose si të dëshmohet feja dhe besimtari, çfarë po ndodh me fenë, “besimtarin” dhe institucionin fetar?
Është fakt që njeriu i të sotmes nuk e shikon më veten në kuadër të vlerave të përhershme apo në sfond të realitetit që është më i madh se vetë ai. Ai nuk e përjeton vetëm krizën e metafizikës, siç thonë filozofët, por e përjeton edhe krizën e vlerave dhe të së mirës. (R. Guenon)
Në shoqërinë e sotme të rrezikut, përparësi kanë përjetimet. Realiteti shndërrohet në një tërësi loje dhe zbavitjeje. Jetojmë në një rreth të nihilizmit banal që në rezultatet e tij nuk është banal. Ëndërrimtarin utopik, sot e ka zëvendësuar konsumatori i pangopur, njeriu bredhës, i pastrehu, i dëbuari, vrapuesi nëpër tehet e zbrazëtisë përmbajtësore, nevojtari për plotësimin e ëndrrave të lëvizshmërisë së tij të përhershme. Automobili është simbol i atij “realiteti kinetik” të kohës në të cilën jetojmë. (A. Spengler) Lëvizshmëria e jetës së lirë apo e punës është e shënuar nga arritjet teknologjike. Mediumet telekomunikuese dhe elektronike e kanë rrjetëzuar në mënyrë ideore të gjithë botën, duke ofruar fotografi, informacione, stile të jetës dhe elemente të botëkuptimit divergjente.
Globalizimi, nga njëra anë dhe vetëdija e arnuar, nga ana tjetër, e shënojnë pozitën tonë cilësisht të re. U shuan vatrat shtëpiake. Lëvizshmëria e përgjithshme i prishi shpejt marrëdhëniet njerëzore, duke filluar nga ato familjaret – ku gati nuk ka bashkësi në kuptimin klasik të fjalës, respektivisht, bashkësi të fortë dhe të qëndrueshme, e deri te raportet me të tjerët, madje edhe me natyrën. Programet më të shikuara për adoleshentët, sipas një ankete, i paraqisin prindërit si jo të qëndrueshëm emocionalisht, të paarsimuar, të varur nga alkooli – si ekzistenca të kota (“The Economist”, 28 janar, 1992). Të çorientuar dhe të pamotivuar, shumë të rinj janë të kapur brenda banalitetit, gjenden në jo-kulturën personale dhe shoqërore të pakonsideratës dhe grabitjes. Shumica i dorëzohen ekzistencës së fluturës dhe fluturojnë nga “lulja në lule”, duke kërcyer nga ishulli në ishull, eksperimentojnë me këtë apo atë. I nënshtrohen logjikës: nëse do të kesh vlerë, duhet të posedosh diçka – vetëm atëherë je dikush! Shumica në këtë situatë janë të tërhequr mbi humnerën, të çorientuar, të pamotivuar, të lodhur e të rraskapitur.
Me humbjen e vetëdijes njeriu i të sotmes e humb edhe ndërgjegjen. Kanë ardhur kohë të liga për të mirën. Kanë plasur dhe janë shpërndarë horizontet e kuptimit. Kuptimi nuk gjendet më. E meqenëse nuk gjendet, ai as që kërkohet më. Masat e luhatura të vlerësimit, për të cilat është vështirë të flitet në epokën e të kuptuarit subjektivist-relativist, ndjehen më fuqishëm në jetën shoqërore-etike. Shkalla e vlerësimit i merr përmasat e saj ashtu siç i nevojitet dikujt në një çast të caktuar. Etika e tillë e relativizuar shkakton një varg të gjatë paqartësish dhe mosmarrëveshjesh nga ato politike e deri te ato gjenetike. Jetojmë në konformizëm oportunist, cinizëm, keqpërdorim të lirisë. Pluralizmi i qëndrimeve dhe i mënyrave të sjelljes divergjente e shton mungesën e besueshmërisë dhe të besnikërisë ndaj vlerave dhe institucioneve tradicionale. (E. Çimiq)
Shoqëria bashkëkohore, për hir të pluralizimit të sferave të jetës, orientohet nga ajo që ta shohë njeriun si një konglomerat funksionesh dhe rolesh të ndryshme. Gjatë kësaj, identiteti diakronik dhe sinkronik i personit humb gjithnjë e më shumë nga horizonti (C. Taylor).
Nëse deri para tridhjetë vitesh entuziazmoheshim për idetë e lëvizjeve studentore, ose para disa vitesh për idenë e lëvizjes ekologjike, sot vëmendja e njeriut në Perëndim është e drejtuar vetëm mbi listat e kursit valutor. Individualizmi e le individin e alienuar, të paaftë dhe pa dëshirë për ofrimin e çfarëdo sakrifice të konsiderueshme për idealet e përbashkëta.
Njeriu i nënqiellit tonë, qysh në regjimin e kaluar, i flaku vlerat e përhershme fetare dhe e lidhi suksesin e tij kryekëput me materialen. Kriteri i vlerësimit në vetëdijen e njeriut tonë kaloi në anën e pronës dhe të standardit. U shuan të gjitha vlerat sociale-morale. Nga idealet e larta, njeriu i hapësirës sonë tërhiqet gjithnjë e më shumë në jetën private. Në situatën e tillë zhduket kuptimi për flijim. Flijimi për çështjen e përbashkët, për atdheun, për ideal, për ne deri para ca kohe kishin njëfarë domethënieje. Por si qëndron puna me dinjitetin dhe të drejtat e njeriut?
Jetojmë në një kohë, kur është shtrembëruar të folurit për të ashtuquajturat “vlera themelore”, para së gjithash të folurit për dinjitetin e personit njerëzor. Si shembull, dy nga tre suedezë mendojnë se njerëzit dhe kafshët kanë vlerë të njëjtë, dhe se u përket i njëjti dinjitet (“Die Presse”, 16.01.1989). “Vlerat themelore” në bazën e tyre përjetojnë errësim, “kolaps” (P. Corbett). Këtu qëndron fillimi dhe fundi i krizës së njeriut dhe i njerëzimit.
Vizioni për shoqëri të hapur dhe demokraci liberale, siç na ofrohet sot, edhe tek ne mbështetet mbi politikën pa të vërtetën, pra që nuk mbështetet mbi vlerat dhe të vërtetën, por mbi procedurën dhe vendimin e shumicës. Mbi faktet e përmendura (si humnerë para së cilës qëndron njeriu dhe mbarë njerëzimi) hapen pyetjet: ç’është sot e rëndësishme e çka e parëndësishme? Cilat vlera, modele apo norma mund të “mbajnë ujë” sot dhe në të ardhmen? Pse demokracia nuk i nënshtrohet fesë, por kërkon që ajo ta nënshtrojë fenë?
Një nga parimet e metafizikës klasike është e vërteta se të gjitha qeniet janë historike, të papërkryera, të papërfunduara dhe jo të plota, por edhe që çdo qenie meriton respekt dhe për këtë shkak edhe vlera. Për metafizikën vlerë është ajo për shkak të së cilës qenia thjeshtë është. Njeriu si qenie e arsyeshme dhe e lirë i pranon vlerat në nivele të ndryshme: në nivelin biologjik, psikologjik, intelektual dhe shpirtëror. Vlera si diçka e dëshiruar shkakton zgjedhje dhe nxit veprim. Në të folurit e zakonshëm, nocioni i vlerës është mjet përcaktimi midis subjektit dhe ndonjë gjendjeje të gjërave në predikatin pozitiv apo negativ: kjo është me vlerë, apo kjo është pa vlerë. Kategoria parësore e orientimit vlerësues është përmbajtur në çiftin vlerësues: mirë-keq. Në këtë kuptim vlerat na mundësojnë një zgjedhje relativisht të shpejtë dhe të sigurtë. Me çdo vendim që marrim, me çdo veprim që e kryejmë është i ndërlidhur ndonjë vlerësim. Nëse i japim përparësi diçkaje, mund të shohim se çka çmojmë dhe çka na duket me rëndësi. Madje edhe aty ku qëndrojmë para zgjedhjes mes dy të ligave, e liga më e vogël na paraqitet si vlerë më e madhe.
Vlera e gjësë nuk është sipas vetes dhe përgjithmonë, por matet sipas situatës dhe nevojave. Pra, vlerat tregojnë modalitetet e sjelljes zgjedhëse njerëzore ndaj nevojave. Në gjurmën e psikologjisë humaniste, nevojat mund të jenë ndjenjë subjektive ose e metë objektive. Nevojat biologjike dhe fiziologjike, si dhe nevojat për siguri, janë të vendosura në thelbin e motivit të mungesës, ndërsa nevojat e tjera në thelbin e motivit të rritjes. Në këtë kontekst flitet për të a.q. “nevoja themelore” në majën e të cilave është ideja për vetë-sendërtim (A.H. Maslow). Njeriu, në të vërtetë, e përjeton vlerën vetëm atëherë kur veprimtaria e tij është e përshkuar nga kënaqësia, kur e sheh kuptimin, kur ndjehet mirë.
A ekzistojnë vlera në vete? A nuk janë vlerat vetëm fetishe? A duhen dalluar vlerat nga virtytet (qëndrimet themelore) dhe të mirat (jeta, shëndeti...)? Është vështirë që në një paraqitje të shkurtër të zbulohet kuptimi i nocionit vlerë dhe i njëjti të përcaktohet, d.m.th. a ka për ne diçka vlerë për shkak se ne e çmojmë atë, apo çmojmë diçka për shkak se ka vlerë?
Për shkak të interpretimeve të gabuara brenda fesë, u arrit deri te kërkimi i mundësisë për mbivlerësimin e vlerave, sidomos të atyre që i kumtonte dhe përcillte tradita e krishterë. F. Nietzche thoshte se gjykimet vlerësuese të kulturës së krishterë kanë nevojë për mbivlerësim, ndryshim, ngase janë kundër jetës. Idealin përfundimtar për projektin e tij ai e gjeti tek “mbinjeriu”. “Mbinjeriu” do t’i posedojë ato, cilësitë dhe karakteristikat e vërteta: ai do të ishte këmbëngulës, nuk do të frikësohej nga rreziku, do t’i donte ndërmarrjet dhe kërcimet në të panjohurën dhe të papriturën, nuk do të ndalej në gjysmë rruge. Ai do ta çmonte pikërisht atë që më së shumti e dënonin moralistët: vetë-dashjen, egoizmin, kënaqësinë në fuqinë ndaj të tjerëve. Fuqia që del nga jeta, bëhet për të kriter i çdo gjëje. Prandaj, është e mirë e gjithë ajo që e shton vullnetin për fuqi, ndërsa e ligë e gjithë ajo që e dobëson atë fuqi. (Z.A. Badaiyuni)
Në fillim të shekullit XX, u formësua mësimi për vlerat materiale si orientues të veprimit njerëzor, dhe se me përpjekjen intuitive arrihen vlerat ideale. Mbretëria e vlerave është mbretëri idesh. Çmimi për këtë ishte ndarja e botës së prekshme të realitetit nga bota e paprekshme e vlerave. Bota (ose shkenca), i takon asaj që është, ndërsa vlerat asaj që duhet të jetë .
Në frikën nga “politeizmi i vlerave”, M. Weber angazhohej për objektivitetin e supozimeve shkencore. Postulati i lirisë së vlerave, sipas tij, duhej t’i shërbente asaj që të sigurohej rëndësia empirike-objektive, d.m.th. pozitive e shkencës, që është e kërcënuar nga pohimet dhe vlerësimet subjektive, të cilat në thelb nuk mund të arsyetohen shkencërisht. Të nxitur nga ato ide shumica pas Weberit (madje edhe jo aq shumë të kthyer nga metafizika), të folurit për vlerat, e konsiderojnë si “shenjë të sterilitetit intelektual-politik të mendimit, intelektualizim klerikal të politikës apo apel për kthimin përfundimtar në mesjetë” (H. Schelsky). Për neo-pozitivistët të folurit për vlerat paraqet katastrofën e filozofisë si shkencë. Pohimet vlerësuese nuk janë assesi gjykime, por qëndrime psikike, që e venë në pikëpyetje edhe vetë shkencërinë e etikës. (I. Supek)
Në përgjithësi, ne jetojmë në humnerën midis qenies (thelbit) dhe vlerave. Në diskutimin bashkëkohor për etikën flitet shpesh për vlerat dhe gjykimet përshkruese dhe normative, dhe bëhet distancim nga ideja e etikës si shkencë normative dhe objektive. Mirëpo, përkundër të gjitha perspektivave subjektive dhe kulturore, çdo lloj vlerësimi nuk është arbitrar dhe sipas qejfit, por është i ndërlidhur në mënyrë objektive me supozimet dhe qëllimet. Harrohet se vlerësimi në të vërtetë është orientim normativ në mënyrë që jeta jonë dhe veprimet tona të kenë sukses dhe të jenë domethënëse.

Mbi teoritë për ndryshimin e vlerave

Është fakt që jetojmë në një kohë kur janë të luhatura masat e vlerësimit. Shkalla e vlerësimit i merr përmasat e saj ashtu siç i nevojiten dikujt në një çast të caktuar. Nga shenjat e shumta që mund të vërehen sot dhe që i japin konotacion kohës sonë, duhen përmendur gjithsesi pluralizmi dhe liberalizmi, kthimi nga modeli piramidal (hierarkik) i mendimit në atë qarkor (diskursiv), ngecja e strukturave, kulti i trupit, kriza e identitetit dhe autoritetit. Pas të gjitha këtyre lëvizjeve shpirtërore qëndron mendimi se vlerat i nënshtrohen ndryshimit dhe zëvendësimit, qoftë në kuptimin e përputhjes së niveleve të ndryshme, qoftë në kuptimin e pluralizimit. (I. Supek) Idetë e ndryshme përshkojnë njëra-tjetrën dhe çojnë në përcaktues të ndryshëm të vlerave. Zgjerimi i tillë i spektrit të vlerave dhe humbja e vetë-kuptueshmërisë së tyre shprehet në zvogëlimin e rëndësisë së veprimit. Vlerat shpeshherë nuk hynë në procesin e veprimit të vërtetë. Për to flitet aq gjatë, ndërsa kjo nuk kushton gjë. Këtu edhe një herë shihet qartë ndarja mes realitetit dhe idealit. Idealet nuk i takojnë më realitetit. Kjo vërehet në bisedat e shpeshta për vlerat themelore, për shembull, për vlerën e paqes, sidomos asaj në emër të fesë. Përse diskutimet e sofistikuara në atë fushë ngelin pa rezultate? Njerëzit janë të dehur nga përmbajtja e lartësuar e fjalës PAQE dhe kënaqen vetëm me shqiptimin e saj. Thënë me fjalën e Librit të Shenjtë: Thonë paqe, por edhe dashuri, drejtësi – e paqe, dashuri, drejtësi nuk ka askund! Njëfarë frike nga prekja e realitetit e pengon sendërtimin e kësaj vlere.
Drejtimi i ndryshimit të vlerave nga të vërteta në të pastra, rrjedh edhe në drejtimin e individualizmit. Në qendër është individi. Vlerat sociale nënçmohen, ose shikohen nga jashtë. Segmentimi dhe përzierja e vlerave ka shkaktuar shpesh lëvizje kundërshtuese që vërehen në shoqërinë bashkëkohore.
Sot vërehet ecuria e mbishtimit apo zëvendësimit të vlerave, dhe kjo para së gjithash në mbisundimin e vlerave materiale, ku është vërejtur njëfarë llogarie jo-materialiste. Për shembull, paraja nuk është më e vetmja vlerë në punë. Kërkohet një veprim i përqendruar, i menduar, ku janë të përfshirë aspektet materialë. Andaj, caktimi i vlerave mbetet më i ngadalësuar nëse nuk i kushtohet vëmendje edhe vlerave jomateriale, pra shpirtërore.
Kohëve të fundit në shoqërinë moderne vërehet lidhja e ngushtë midis rritjes së standardit dhe ndryshimit të vlerave. Sociologët provojnë se ekzistojnë efekte të lidhura me standardin e jetesës, ku mund të vërehen tri periudha apo lloje ndryshimesh: standardi i njeriut ka qenë diçka e re dhe e pazakontë (këto janë qartë vlera konservative – lidhja shoqërore, gatishmëria për sakrifikim, puna e rëndë, kursimi në lidhje me ardhmërinë); ato vlera tradicionale me kalimin e kohës e humbin kuptimin (theksohen liria e individit dhe mundësitë zhvillimore individuale); në atë kontekst ndjehet frika nga humbja e standardit, egoizmi i rëndë dhe ndërprerja me solidaritetin. (E. Çimiq)
E gjithë kjo e shkatërron stilin qytetar të jetës (siç janë vlera e madhe e punës, prodhimtaria, bindja se mundi paguhet, besimi në përparimin, vërtetimi i dallimeve dhe konkurrencës midis njerëzve, kursimi, largimi nga kënaqësia afatshkurtër, respekt para posedimit, prestigji, konservativizmi që të ruhet e fituara), dhe procesi i këtyre ndryshimeve në kuptimin e vlerave shpie në “ikje” apo kërkim të shtuar për komoditet. Shpesh njeriu i të sotmes para punës, parashtron pyetjen: çka kam unë nga kjo? Punës i kundërvihen kënaqësitë. Etika e sakrifikimit, që ka qenë e gatshme t’i shërbente punës ose institucioneve të tjera, dobësohet. Absolutësia e vlerave humb çdo kuptim. Me humbjen e absolutësisë së vlerave morale, shkon dorë më dorë edhe humbja e sigurisë. Sot nuk ka përgjigje të sigurta në pyetjen se çfarë duhet bërë. Flitet për guximin për zgjidhje jo të plota dhe të përkohshme.
Në sfondin e analizës së rrjedhës kohore të edukimit, vërehet se në qendër të të menduarit për vlerat, janë vlerat e individit. Me këtë krijohet një filtër i ri në lidhje me zgjedhjen e vlerave, qëllimeve dhe mënyrave të veprimit. Pranohet ajo që i kontribuon zhvillimit personal, për të cilën përndryshe vështirë do të vendosnit. Vlerat janë në mënyrë manipuluese të varura nga zhvillimet e modës. Vetëzhvillimi i individit në mendësinë “shfrytëzoje rastin” në të vërtetë do të thotë “ecje e kotë”, që mbështet cinizmin dhe skizofreninë e moralit. Si shembull të këtij cinizmi dhe skizofrenie mund të përmendim qëndrimin e njeriut të sotëm ndaj të drejtës dhe normave juridike. E drejta pranohet nëse i jep të drejtë individit – përndryshe kundërshtohet me të madhe.
Në përgjithësi, vlerat janë të drejtuara në përbërjen socio-kulturore që nxit në ndryshime në etikë. Nga perspektiva e të a.q. “etikë feministe”, gjithnjë e më shumë në plan të parë vendoset vlera e afrisë, “kujdesit”, që do të duhej ta zëvendësonte atë të drejtësisë.
Kjo përzierje e vlerave në sfondin e teorive kulturore dhe shoqërore-politike e vendos njeriun e së sotmes para një përgjegjësie të madhe. Është fakt që vendi, të cilin do ta zërë ndonjë vlerë në kulturë dhe shoqëri, varet në masë të madhe nga edukimi dhe arsimimi, gjë që i bën edukimin dhe arsimimin bashkë-përgjegjës për horizontin moral-vlerësues të një kohe dhe populli të caktuar.
Atëherë, ç’të thuhet për vlerat në hapësirën e fesë? Duket sikur kriza këtu është akoma më e dukshme dhe më e thellë. Në të vërtetë, është fakt që në kohën e sotme vërehet religjioziteti i pathemeltë, pezullues apo i vakët, religjiozitet i rezervuar për kohëra të veçanta, para së gjithash në lëvizjet e reja religjioze ose në kuadër të ideve që i quajmë thjesht sekularizëm
Me shfaqjen e sekularizmit ringjallet forma e fesë pa raporte konfesionale e historike – e a.q. “fe civile”. Për sekularizmin, vlerat fetare nuk janë më të nevojshme, por as që pengojnë. Ato janë të përziera dhe boshe. Feja shndërrohet në dukuri sipërfaqësore, të modës. Flitet për “fuqinë në vdekje të institucioneve fetare”. (A.F. Ansary)
Sekularizimi në hapësirën e fesë e mbështet rrymën e ndryshimit të vlerave në lidhje me zvogëlimin e rëndësisë së saj. Ky proces mund të shikohet në katër nivele: e para, në nivelin e përgjithshëm shoqëror, sekularizim do të thotë mungesë e rëndësisë së fesë; e dyta, kemi shtyrjen e institucionit fetar jashtë hapësirës së shoqërisë – politikës dhe ekonomisë; e treta, bashkësitë fetare vendosen në prapavijë; dhe e katërta, motivimi fetar dhe normat fetare e humbin kuptimin praktik. Është e qartë se sot feja shpesh matet me vlerën e zbavitjes e jo në sajë të aftësisë për të dhënë orientim të qëndrueshëm. Vlerat fetare ngjiten në konceptin e vetëzhvillimit dhe të vetë-sendërtimit njerëzor. Qytetari shërbehet me fenë kur t’i nevojitet ajo. Kështu krijohet religjiozitet pavetor pa asgjë tërheqëse, ose institucionet fetare shndërrohen në “shërbime burokratike”. Sot humnera midis vlerave të përkrahura religjioze dhe praktikës religjioze, shpesh është e thellë. Edhe në hapësirën e fesë sot shpesh dhe me ëndje flitet për të a.q. “vlera të pastra”. Kështu edhe në hapësirën e fesë zgjerohet shpërpjesëtimi midis vlerave dhe praktikës. (Gj. Shushnjiq)

Institucioni fetar dhe kriza e vlerave

Institucioni fetar edhe vetë është bërë jo-imun para sekularizmit, pluralizmit dhe humbjes së vlerave (sidomos të atyre fetare). Pluralizmi, sekularizmi dhe relativizmi i vlerave edhe për të paraqesin rrezik dhe sfidë. Sot institucioni fetar, deshëm apo s’deshëm, në shumë mënyra është i shtyrë buzë humnerës. Ai i nënshtrohet kritikës me pretekst se shumë pak vëmendje u kushton pritjeve të njeriut, se veprimet dhe vendimet e veta shumë pak i themelon, se e folura e tij është vjetruar, se u përmbahet shumë normave “të ngurta”, se është i papajtueshëm në mënyrë autoritare ndaj njerëzve, thjesht: se një gjë thotë, e tjetër bën, por edhe atë që e bën, s’ka se ku e bazon. Nga ana tjetër vlerat që ai i mbështet i nënshtrohen konkurrencës së vlerave të rrejshme fetare, të cilat i përhapin grupet e tjera. Vlerat që i përkrah institucioni fetar nuk pranohen më për shkak të autoritetit, por i nënshtrohen kritikës dhe kërkojnë mbështetje, jo në rend të parë teologjike-shkencore, por praktike – jetësore.
Prandaj, as teologjia nuk guxon të mbetet vetëm në konstruktet teorike, apo në kërkesat e larta etike, të cilat në realitet vështirë se mund të realizohen. Ajo duhet që në mënyrë besnike, pra praktikisht, t’i kumtojë vlerat e Kur’anit dhe të porosive të Pejgamberit a.s. Parimi i ndihmës dhe i solidaritetit, për të cilët mendohet në mënyrë teologjike, shpesh as brenda institucionit fetar nuk tregohet në mënyrë vepruese. Por, përkundër kësaj, institucioni fetar duhet të tregojë në vlerat themelore dhe të edukojë për solidaritet dhe ndihmë, drejtësi, paqe, mirëkuptim, liri, dhe të përpiqet që ato vlera të mos ngelin të izoluara nga realiteti dhe jeta, në rend të parë në vetë atë, e pastaj edhe jashtë tij.
Me këtë e hapëm edhe të menduarit për ardhmërinë e krizës së vlerave përkitazi edhe me institucionin fetar. Është e sigurt që njeriu i së sotmes, si ai brenda komunitetit fetar ashtu edhe jashtë tij, ka nevojë për vlera që do t’ia hapnin ardhmërinë. Por, përderisa nuk e mësojmë njeriun të dijë ta çmojë dhe vlerësojë vetveten siç duhet, do të ishte e kotë që në mënyrë sipërfaqësore t’i zgjidhim të gjitha krizat tona.
Po të dojë institucioni fetar t’i ndihmojë njeriut të sotëm, do të duhej që të niste shumë gjëra nga fillimi. Pa u futur këtu në gjithë këtë problematikë të ndërlikuar, përveç asaj që u tha tashmë, gjithsesi duhet theksuar kthimin në rindërtimin e brendshëm, shpirtëror të kulturës dhe të vetë njeriut dhe angazhimin për vlerat e përhershme.
Çfarëdo rindërtimi i dobishëm dhe përparim, duhen filluar që brenda, nga vetëdija dhe ndërgjegjja. Sepse, në botën e përzierjes së relativizmit dhe bindjeve fanatike, moraliteti dhe angazhimi për vlerat e përhershme nuk duhet të bëhen të tepërta. Akoma në çdo gjë vendimtar është njeriu me konstantën e tij shpirtërore, në rend të parë me lirinë dhe përgjegjësinë e tij.
Do të duhej që vëmendje të madhe, shumë më të madhe se deri më tani, t’i kushtohet mundit, punës dhe kujdesit për njeriun dhe shërimit të tij shpirtëror – shpëtimit. Ardhmëria e institucionit fetar, shikuar nga aspekti njerëzor, varet nga ajo se a do të jenë në këtë kohë mësimi i tij moral dhe vlerësimi mjaft “profetikë” dhe bindës që njeriut të së sotmes, duke ia ofruar vlerat e veta, t’ia japë edhe shpresën dhe t’ia sigurojë shpëtimin. Sepse, Islami nuk është fe asketike, por shëruese (shifâ); nuk është aq mistike, sa morale; Islami është në rend të parë fe e Librit, por edhe e Shpirtit.

Përfundim

Jetojmë në një kohë të letargjisë së rrezikshme të shpirtit. Vetëdija për krizën shpirtërore do të mund të ishte nxitje për rimëkëmbje. Besimtari gjithmonë ka qenë subjekt i dialektikës paradoksale të pozitës së tij: mbështetet në vlerat eskatologjike, ndërsa interesohet për ato të kësaj bote; e tërheq e amshuara, ndërsa i përkushtohet të kohshmes; i hapet qiellit, ndërsa ngel fëmijë i tokës, e kështu ballafaqohet me paradoksin e vlerave.
Ne besimtarët, si halifetullahi fi’l-erd, nuk guxojmë t’i harrojmë shpresën dhe gëzimin. Këtu duhet ta shqyrtojmë vlerësimin e personit njerëzor, të dinjitetit, drejtësisë, paqes, kujdesit. Na duhet një ritëm më njerëzor për të jetuar – një cilësi e re e kohës dhe vlera humane. Kemi nevojë për furnizim, mirënjohje, mirëkuptim, falje, durim. Është mirë të tregohet kjo mungesë dhe ky mjerim në marrëdhëniet tona ndër-njerëzore dhe shikimi të drejtohet nga Pejgamberi a.s., si shpëtimtari ynë. Përderisa sipas Kur’anit nuk mësojmë t’i çmojmë, respektojmë dhe t’i vlerësojmë drejt jetën, veten, njeriun, vlerat dhe Zotin, do të ishte e kotë që t’i zgjidhnim të gjitha krizat tona në mënyrë sipërfaqësore. Krizës së qytetërimit duhet t’i përgjigjemi me angazhimin për njeriun, për qytetërimin e dashurisë, që do të duhej të ishte i themeluar mbi vlerat e përgjithshme të paqes, solidaritetit, drejtësisë dhe lirisë, të cilat sendërtimin e plotë të tyre e gjejnë tek rikthimi në burimin.
Vetë gjeneza e Shpalljes tregon padyshim në këtë fakt. Shpallja në zbulimin e saj të shkallëshkallshëm të së vërtetës për Zotin, njeriun dhe botën, “e ka respektuar rendin dhe u është përshtatur rrethanave të dhëna”. (H. Gjozo) Ka ofruar vetëm aq sa është dashur të pranojë njeriu në kushtet e duhura dhe aq sa i është nevojitur atij. Ajo e ka ndjekur hap pas hapi zhvillimin e shoqërisë. Shpalljet e mëparshme kanë pasur tipare lokale dhe kohore. Çdo shpallje pasuese e ka ndryshuar parapraken. Është zgjeruar, plotësuar dhe ndryshuar sipas ndryshimit të rrethanave, zhvillimit të shoqërisë dhe nevojave të njeriut dhe të jetës. Mu për këtë arsye, Kur’ani mbetet vepër e hapur për çdo kohë, për çdo vend, që në vazhdimësi i jep njeriut zgjidhje dhe shpëtim, pa marrë parasysh “ndryshimin” e vlerave.

Tiranë, 18 qershor, 2010

*Dr. Ismail Bardhi ka qene pedagog dhe dekan i Fakultetit te Shkencave Islame ne Shkup, Maqedoni si dhe ka qene pedagog i ftuar ne nje sere universitetesh ne SHBA ku ka dhene mesim dijet tradicionale te Islamit. Ai eshte autor, kohet e fundit, i librit "Kriza e Teologjise Muslimane Shqiptare."