Ismail BARDHI
Pasha kohën! Njeriu me siguri është humbje Përveç atyre të cilët besojnë dhe bëjnë vepra të mira, dhe të cilët porosisin për drejtësi dhe i rekomandojnë njeri-tjetrit durim. (El-Asr, 1-3)
Hyrje
Nëse hedhim një vështrim kritik mbi ne dhe mbi kohën tonë, mbi kufijtë shpirtërorë dhe përcaktimet e botës së nesërme, do të gjendemi para një panorame të gjerë të aktivizmit prakticist, ku është vështirë të vërehen përcaktimet e forta dhe konstantat e qarta, të cilat do të ishin themel dhe mbështetje e së nesërmes. Çdo gjë bëhet dhe zhvillohet “nga dita në ditë”, nga rasti në rast, nga situata në situatë. Në të vërtetë dëgjohen edhe zëra më seriozë, ceken parime konstante, përmenden drejtësia, përparimi dhe siguria, mirëpo jeta rrjedh sikur nuk ka asgjë nga këto; përkundrazi, sikur kjo të mos jetë as e nevojshme. Veprimi kompenson çdo gjë: i mbulon dhe fsheh gjithë ato mangësi dhe lëshime të prakticizmit bashkëkohor dhe të relativizmit jetësor. E kështu nuk është vetëm në sferën e jashtme, shoqërore-politike; e njëjta gjë ndodh edhe në rrjedhat e mendimit bashkëkohor, në fe, në art, në filozofi, në shkencë dhe kulturë. Mungojnë fryma dhe shpirti, themele dhe parime vlerësuese të cilat do ta jepnin vulën e përhershmërisë dhe të vlerës. Kështu, më së shpeshti çdo gjë jeton nga dita në ditë, pa ambicie dhe aftësi më të mëdha për t’u imponuar, për të qëndruar ose, më mirë, që vërtet të vlejë. Përkundrazi, relativizmi dhe prakticizmi sikur e fshijnë stabilitetin, atyre u intereson efekti i çastit dhe i situatës.
Kjo, si duket, dalë ngadalë ka kaluar në gjendje të përgjithshme, në vetëdijen dhe mentalitetin e njeriut të sotëm, kështu që ai as nuk e vëren se është kështu, respektivisht se mund të jetë edhe ndryshe. Ose, më saktësisht, edhe kur e vëren, konsideron se kjo është normale dhe se ashtu duhet të jetë. Koha dhe “moda”, e të mos i përmendim jehonat e çfarëdolloj mendimesh dhe filozofishë që kanë sjellë deri te koha dhe “moda” e këtillë, e bëjnë të veten, ato lënë gjurmë të thella mbi vetëdijen dhe jetën.
Institucioni fetare dhe modernizmi
Ata që më për së afërmi e ndjekin problematikën e raportit të fesë islame dhe botës bashkëkohore, me siguri e kanë parasysh thënien “... angazhojeni veten me punë të mëdha...” (hadith). Duke u bazuar në këtë, intelektualët muslimanë e kanë vërejtur plasaritjen midis Kur’anit dhe kulturës, dhe atë e kanë quajtur dramë e kohës sonë. Sot, ky konstatim nuk është më pak aktual dhe paraqet sfidë akoma më të madhe. Vështirësitë e mëdha, të cilat i përjetojnë për momentin bashkësitë fetare islame, sidomos në trojet shqiptare, për shkak të turbullirave të fuqishme shoqërore, janë shumë më të ndërlikuara se deri më tani, dhe pothuajse nuk kanë pandan në periudhat e kaluara kohore. E gjithë kjo na bën të pyetemi: Si të “mbijetojë” feja, ose, siç ka pyetur Shekib Arsllan: “Përse muslimanët janë të prapambetur...?”. Kjo pyetje nuk është vetëm e natyrës retorike. Një nga përfundimet e saj është se perspektivat e muslimanëve nuk duken aspak optimiste. Sa kemi mundësi ta vërejmë, në dimensionin horizontal, feja islame pas fillimit të suksesshëm u vu nën shenjën e diskutimit/mohimit dhe “nuk” duket se ka ndonjë perspektivë për “sukses” në këtë botë. Kjo vlen sidomos për kohën tonë. Në shikim të parë e pafuqishme nga bota, ajo mbështetet përjetësisht në ndihmën hyjnore. Në të vërtetë, duhet ditur gjithashtu se në historinë e Islamit kanë ndodhur shpeshherë ringjallje dhe përtëritje, kështu që në këtë duhet llogaritur edhe në të ardhmen. Sociologët e fesë dhe teologët tregojnë në shenjat e tilla të zgjimit, kur flasin për kthimin e qetë dhe të pavërejtur të fesë për shkak të krizës së modernitetit të sotëm. Vetë fakti që, ja, sërish paraqitet interesimi i shtuar për çështjet e fesë, nuk e pakëson seriozitetin e krizës ekzistuese të saj, e as që na çliron nga detyra e përhershme për të përsiatur për gjendjen e tashme dhe për të kërkuar përgjigjen e duhur të fesë, duke qenë gjithmonë të gatshëm për përgjigje çdokujt që do të kërkojë nga ne arsyetimin për shpresën që kemi në vete. Sepse një gjë është shqetësimi i zemrës së njeriut, që shprehet në forma të ndryshme të kërkimit njerëzor të Hyjnisë apo Zotit, e që nuk mund ta quajmë ende fe, ose që shpesh na len përshtypje si indiferencë në lidhje me pyetjet themelore për ekzistimin tonë. Ky lloj i fetarisë, në kuptimin më të gjerë, thjesht buron nga vetë qenia njerëzore dhe orientimi i tij nga Krijuesi, kështu që në mënyrë të sigurt është pak a shumë i pranishëm përhershëm në njeriun, edhe pse, sidomos në kohën tonë, shpeshherë shprehet në mënyrë të paqartë dhe të pacaktuar. Tjetër është akti i fesë si dorëzim i vetëdijshëm, personal, i lirë dhe i tërësishëm ndaj Zotit dhe pranimi i të Dërguarit si shembull, që shprehet dhe praktikohet midis besimtarëve. Duket se feja e tillë është në masë të madhe në krizë edhe shkaku i kësaj, ngase për shkak të mosmarrëveshjeve kulturologjike të dekadave të fundit, tashmë moti është vënë në pikëpyetje mënyra e deritanishme e të vetë-kuptuarit fetar dhe komunikimit me kulturën moderne. Kjo është arsyeja përse nismat dhe përpjekjet në sferat e ndryshme të veprimit fetar, sado të dëshiruara dhe të dobishme në vete qofshin, nuk janë në gjendje t’i përgjigjen pyetjes themelore: në çfarë forme dhe me cilat gjasa feja ka ardhmëri?
Porosia fetare ka në vete gjithsesi thelbin dhe potencialin që është rezistues ndaj modernitetit dhe që mund të përtërihet vazhdimisht. Por, është e qartë që për kapërcimin e plasaritjes dramatike midis “fesë” (ose thënë më mirë: institucionit fetar) dhe kulturës moderne duhet që, në kushtet e sotme kulturologjike e tërë Fjala e Zotit të ri-thuhet në një sintezë gjithëpërfshirëse, në përputhje me kërkesat e kohës, që t’i ndihmojë kohës, ta shpëtojë atë nga mundimi dhe ethet që e kanë pushtuar. Këtu parashtrohet një pyetje me kuptim të përhershëm: a thua teologjia dhe teologët e sotëm, e sidomos institucioni fetar është në gjendje ta bëjë këtë?
Në zgjidhjen e këtij problemi shumë të ndërlikuar mund të na ndihmojë deri-diku edhe shikimi në histori, por natyrisht me një vështrim kritik. Kriza kulturologjike në kalimin nga shekulli i nëntëmbëdhjetë në atë të njëzetë, sipas konstelacioneve të veta ideore dhe ballafaqimit të tyre, nuk është pa një ngjashmëri të caktuar dhe ndërlidhje me problemet e sotme, pra në fillim të shekullit njëzetenjë, në bashkësinë fetare. Edhe në fetë e tjera ka qenë kjo një periudhë krize dhe e kërkimeve të përgjithshme pas së resë, por në Islam u bë një polemikë rreth pozicionimit shpirtëror-fetar në kulturën moderne, që po shfaqej në horizont. Fjala ishte për të ashtuquajturën krizë të modernizmit, në një periudhë të turbullt, fillimin e së cilës e shënuan lëvizjet e ndryshme reformiste. Prirjet e reja, shumë të ndryshme dhe të llojllojshme kulturore e ideore në shoqëri, në bashkësinë fetare dhe në teologji, që atyre viteve arritën kulmin e tyre, u quajtën modernizëm. Problematik është edhe vetë nocioni i kundërshtuar, e pastaj edhe i anatemuar i modernizmit, sepse i përfshinte kërkesat e arsyeshme për përtëritje dhe ndryshime në kuptimin e përgjithshëm. Me këtë nisi fushata kundër “modernizmit”, me ndalimin e shkrimit, përjashtimin nga shërbimi, e në disa raste edhe syrgjynosje (rasti i teologëve të shumtë shqiptarë). Rastet e tilla edhe shumë të tjera nga ajo kohë, më pak të njohura, me kundërshtimin e rreptë dhe dënimin e së resë dhe të ndryshmes në polemikën rreth modernes, në mënyrë afatgjatë e shënuan një epokë të tërë të historisë së zhvillimit institucional fetar, pasojat e së cilës pjesërisht arrijnë edhe deri më sot.
Fakti që nuk ka pasur përkufizim të saktë dhe nocion të qartë të modernizmit, u pasqyrua në mënyrë shkatërrimtare mbi të gjithë ata që ishin të dyshuar se i mbështesnin qëndrimet moderniste, sepse vështirë mund të mbroheshin nga akuzat e tilla, ndërsa duhej të llogarisnin për pasojat më të ashpra.
Është fakt se në shoqërinë muslimane nuk kemi pasur ndonjë marrëveshje konsensuale për ta luftuar modernizmin. Por, në të njëjtën kohë, nuk kemi dëshmi historike që dëshmojnë se në mënyrë institucionale është mbrojtur modernizmi, përpos lëvizjeve të ndryshme nëpër vende të ndryshme të hapësirës me shumicë muslimane. E njëjta lëvizje është vërejtur edhe në hapësirën tonë muslimane shqiptare, ku me fuqi të madhe është pranuar dhe përkrahur modernizmi.
Në terminologjinë e re teologjike, modernizmi përshkruhet si shenjë përmbledhëse për shumë prirje dhe tentime të ndryshme në fillim të shekullit të njëzetë, me dëshirë të justifikuar që bashkëkohësve në mënyrë të kuptueshme t’u përcillen përmbajtjet e fesë, si dhe të kërkohet dialog me shkencat dhe botëkuptimet moderne Disa nga temat praktike të atëhershme dhe disa nga propozimet që përkrahin, për shembull, demokratizimin e shoqërisë muslimane, rol më të madh të laikëve, arsimim më të mirë të hoxhallarëve, reformimin dhe kundërshtimin e centralizmit institucional fetar, sot na duken si shumë të njohura dhe të pranuara përgjithësisht. Temat e tjera të ngjashme dhe përpjekjet e njohura që më parë, përmbanin në një masë më të madhe elemente polemike: kjo ka të bëjë me hulumtimin historik-kritik të Fjalës së Zotit dhe të dogmës, theksimin e përgjegjësisë subjektive nën parësinë e arsyes, braktisjen e teologjisë neoskolastike në dobi të përvojës së theksuar të fesë. Kritika sidomos të ashpra shkaktuan tri tezat e atëhershme teologjike për natyrën dhe prejardhjen e fesë, pastaj për rolin e Shpalljes së Zotit, si dhe për modelin e zhvillimit të dogmave. Përkundër disa teprimeve të qarta dhe njëanshmërive të historizmit liberal, përpjekjet e përmendura, siç u pa më vonë, ishin në thelb pozitive dhe dhanë kontribut të madh për njohjen dhe përparimin teologjik, sidomos në tre drejtime: në raport me historiken, d.m.th. hulumtimi kritik i burimit të fesë dhe i historisë së dogmave; në lidhje me vlerësimin më të madh të subjektivitetit dhe përgjegjshmërisë, ndërgjegjes, pjekurisë dhe bashkësisë fetare si vend të përvojës së fesë; dhe në raport me theksimin e Ummetit si bashkësi.
Nuk ka dyshim që në detyrat e mësuesisë bie edhe ruajtja me kujdes dhe interpretimi autentik i shpalljes së Zotit, të përmbajtura në Shkrimin e Shenjtë dhe në traditë. Kjo gjithsesi përfshin edhe gjykimin e kuptimeve teologjike, orientimin e hulumtimit dhe në fund, sipas nevojës, sjelljen e gjykimit autoritativ në çështjet e diskutueshme të fesë. Mirëpo, problemi kryesor i qëndrimit anti-modernist megjithatë shkon më thellë. Ai ka të bëjë me raportin parimor të porosisë shpëtimtare, që sipas natyrës i është dedikuar mbarë njerëzimit, që në takimin me kulturën e caktuar të rishqiptohet në mënyrë kreative-kritike dhe si të thuash të mishërohet, pa e humbur gjatë kësaj identitetin e vet.
Nëse ndryshojnë rrënjësisht sfidat dhe çështjet e një periudhe, edhe përgjigjja e fesë ndaj tyre duhet të jetë e re. Nuk është ky vetëm një thellim, pasurim i asaj që qysh më parë është ditur dhe përmbajtur në Librin e Shenjtë, por një aktualizim dhe lexim i ri i Shkrimit dhe i mësimit të gjithëmbarshëm të fesë në dritën e sfidave aktuale të kohës së caktuar.
Sot, në kohën e krizës së kulturës dhe të llojllojshmërisë së kontekstit kulturologjik, do të ishte gjithsesi e nevojshme një sintezë krijuese e re e tërësisë së fesë islame dhe jetës në dritën e pyetjeve të reja. Nuk do të ishte mirë të realizohet vërejtja se problemet midis institucionit fetar dhe modernes shpesh nuk zgjidhen, por vetëm lihen për më vonë. Shoqëria muslimane, për shembull, që moti e ka pranuar faktin e zhvillimit të dogmave dhe përparimit në të kuptuarit e të vërtetave të traditës dhe atyre të shpallura. Me këtë, në fakt, përgjithmonë e ka flakur anti-modernizmin.
Kriza kulturologjike e fesë
Tradita fetare thotë se në fillim ishte Fjala. Edhe pse ajo Fjalë u materializua dhe erdhi mes nesh, ajo është megjithatë Fjalë dhe gjendet e depozituar në librin e shenjtë të Islamit: në Kur’an. Qysh atëherë Islami në mënyrë të parevokueshme u lidh me alfabetin dhe me shkrim-leximin. Ai fillimisht në rend të parë përhapej me fjalë dhe porosi, por duhej që edhe të shënohej dhe të ruhej. Nga Kur’ani doli teologjia, ndërsa nga ajo shumë degë të tjera shkencore. Pikërisht mbi këtë shkrim kur’anor shtrihet e gjithë kultura dhe qytetërimi njerëzor. Kush dëshiron që sot të mbetet besimtar i arsimuar dhe i udhëzuar, duhet jo vetëm ta njohë Shkrimin e shenjtë dhe teologjinë, por edhe gjithë atë që ka dalë dhe që është rritur nga ajo në bashkëkohësi.
Në botën e shkencës kulmore dhe diturive të shumanshme, ndërsa e tillë është pikërisht ajo perëndimorja, thuajse as nuk mund të imagjinohen besimtarë analfabetë apo gjysmanalfabetë, dhe nëse ka të tillë kjo nuk do të duhej të kishte ndonjë lidhje me shpëtimin e tyre personal, por me siguri me shpëtimin e të afërmve të tyre, të cilët mosbesimin e tyre e mbështesin shpesh mbi interpretimin shkencës dhe të diturisë. Bashkëbisedimi me botën është i mundur me të folur dhe shkrim, ndaj ai që heq dorë nga kjo, dënohet paraprakisht me heshtje dhe mbyllje. Feja, e cila në të shprehurit e saj nuk do të shkonte të paktën në hap me kohën moderne, do ta kishte të vështirë që njerëzve të asaj kohe t’u thoshte apo porosiste diçka të rëndësishme dhe koherente. Prej këtu rrjedhin mosmarrëveshjet e shumta dhe nevoja urgjente që feja të kalojë në të folurin e njeriut të sotëm. Në të kundërtën, flitet bosh dhe nuk arrihet kurrë në jehonë tek ata, të cilëve u drejtohet fjala. Prandaj, besimtarët e kulturës perëndimore sot e kanë kuptuar deri në fund domethënien e madhe dhe të pakapërcyeshme të mendimit njerëzor dhe formave të të shprehurit të tij. Në epokën tonë të modernitetit dhe post-modernitetit, feja “analfabete” apo gjysmanalfabete jo vetëm që i turpëron bartësit e saj, por ata i ven në një pozitë të prapambetjes historike dhe në teprim të madh kulturologjik. Të folurit që kuptohet pak është në rend të parë të folur që nga njerëzit nuk pranohet dhe refuzohet.
Përkundër asaj se për fenë mirësia vepruese është dëshmi e parë dhe e pazëvendësueshme e besimit, për të nuk është më pak i rëndësishëm edhe dëshmimi i Fjalës së Zotit, e cila me anë të kulturës u është përcjellë njerëzve të çdo kohe dhe të çdo hapësire. Fatkeqësisht, në rrethanat tona kjo e folur e veçantë kulturologjike ka rënë në një krizë të rëndë dhe gati pa rrugëdalje. Arsye për këtë ka më tepër, edhe pse të gjitha mund të reduktohen në vetëm një: mbizotërimi i të folurit politik mbi të tjerët. Njëzet vitet e fundit tek ne aq shumë është forcuar mënyra politike e të menduarit dhe të shprehurit sa që i ka shkyçur tërësisht të tjerat, madje edhe atë tipik fetar. Çdo gjë vlerësohet dhe vlen nga këndvështrimi politik dhe prandaj ka aq vlerë sa ka politikaní në të. Kultura, e drejta, arti, kujdesi shoqëror, shkenca, ekonomia dhe feja në të vërtetë janë njësoj të dënuara në margjinalizim dhe humbje të rëndësisë. Asgjë jashtë saj nuk ekziston mirëfilli dhe vështirë se ka diçka që mund të mbijetojë pa ndihmën e politikës, që nga ana tjetër në mënyrë agresive i ngjan ish rendit komunist, ku, po ashtu, politika ishte profesioni kryesor dhe më fitimprurës i njeriut. Nëse çdo gjë reduktohet në politikë dhe politikaní, pa humor dhe me përjashtime militante ideologjike, atëherë e tillë bëhet edhe gjithë jeta njerëzore. Prandaj, bota detyrimisht do të mbushet me armiq, ndërsa urrejtja do të futet në çdo ndjenjë njerëzore. Është e kotë të shkruhet mbi teologjinë, historinë, filozofinë, sociologjinë ose psikologjinë, kur pas çdo thënieje fshihet gjithmonë përkatësia ideologjike, e jo dëshira për objektivitet. Për një çast duket sikur çdo gjë tek ne është e rrejshme, e padobishme, mashtruese dhe boshe – përveç politikës. Në sfondin e tillë shoqëror edhe e folura për Zotin dhe e folura e Zotit bëhen njësoj të nënshtruar ndaj vlerësimit politik të dobisë, e jo të ofrimit për lirinë e njeriut për shpëtim. Kush nuk flet politikisht, i harxhon kot fjalët. Ky nënshtrim i kuptimit të fjalës është realizuar në mënyrë të veçantë në përditshmërinë tonë mas-mediatike, e cila e ka përthithur në vete tërë kulturën e popullit, duke e varfëruar atë deri në frazë dhe skandal. Çdo gjë që ndodh në shoqëri e ka gjetur shprehjen e vet më të shkurtër pikërisht nëpër gazeta dhe televizion.
Meqenëse në shoqërinë tonë ndodh vetëm poetika, nuk është për t’u çuditur që tek ne të gjitha mjetet e informimit janë të mbushura me politikë. E edhe kur shkruhet për diçka tjetër, kjo ndodh gjithmonë në funksion të interesit politik. Kështu kemi fituar politikën, thënë më mirë politikanínë dy herë të kulluar. Fillimisht me reduktimin e çdo gjëje në politikë, e pastaj me reduktimin e asaj politike në gazetari sensacionale politike. Thjeshtësim më të madh besoj se nuk ka.
Çdo gjë është e qartë deri në fund: vetëm duhet radhitur në mënyrë fanatike dhe çdo gjë tjetër do të shtohet lehtë dhe shpejt. Nga ana tjetër, njerëzve gjithnjë e më shumë u interesojnë vetëm lajmet politike të kufizuara në shkurtësinë dhe përmbledhjen gazetareske. Prandaj të gjithë jemi bërë të çmendur dhe konsumues maniakë të gazetave dhe fotografive televizive. Natyrisht që midis suksesit të gazetarisë së lirë politike dhe kërkesës së madhe për këtë lloj gazetarie ka një raport i ndërsjellë shkakor. Njëra ushqehet dhe nxitet nga tjetra. Prej aty njohja shqetësuese se tek ne lexohen gjithnjë e më pak libra seriozë dhe revista profesionale. Ky është tekefundit shkaku që kultura dhe shkenca shqiptare gjatë viteve të fundit kanë rënë në degët më të ulëta të mundshme të kiçit, vetë-lavdërimit, afisheve, parullave, dënimeve të tërbuara dhe urrejtjes së hapur. Helmet më të rrezikshme nga qërimi i hesapeve politike janë zgjeruar edhe në sferat e tjera të veprimtarisë njerëzore. Më tepër çmohen ata që bëjnë zhurmë, që i dënojnë të tjerët pa pretekst dhe që përhapin mosdurim, sesa ata që mendojnë, që i kërkojnë shkaqet e ngjarjeve dhe që i qetësojnë epshet politike njerëzore. Gjysmanalfabetizmi shkencor dhe mungesa e kulturës janë rrezik i madh për shoqërinë tonë, pasojat e të cilave do t’i ndjejmë me siguri në të ardhmen e afërt. Një popull që i ka reduktuar shkencën dhe kulturën në politikë, vështirë mund të presë një të nesërme më të mirë, aq më tepër që në të kaluarën shumë shpesh vetëm në sajë të kulturës dhe shkencës i ka fituar betejat politike.
Kjo mendësi e sëmurë dhe vrastare e politikanísë dhe nevojës së njëkohshme për kulturë të ulët gazetareske është futur edhe institucionin fetar dhe është përhapur midis anëtarëve të tij. Edhe besimtarët, si dhe të tjerët, lexojnë gazeta dhe i nënshtrohen të njëjtës psikozë të sensacionalizmit politik dhe radhitjes gnostike. Kështu, në fenë tonë është futur mendimi i thjeshtësuar dhe i gabuar se e gjithë e liga është tek të tjerët, ndërsa e mira vetëm tek ne, ndaj nëse i shkatërrojmë të tjerët, në shoqëri kinse do të mbretërojë lumturi e madhe dhe mirëqenie e bollshme. Është kjo e njëjta matricë klasore e komunizmit e zbatuar mbi besimtarët. Që këtu edhe kërkimi me padurim i kundërshtarëve dhe eliminimi luftarak i tyre, në vend të gjetjes me durim të përkrahësve dhe nxitjes së tyre për të mirë. E pikërisht këtu diku edhe radhitet interpretimi politik i fesë si aleate e dobishme në garat krejtësisht të përbotshme dhe ideologjike, qëndrim ky për të cilin nuk ka kurrfarë mbështetje në porosinë burimore fetare. Nëse besimtarët nuk mund të jenë gjithmonë të mirë si shenjtorët, sepse kjo vërtet nuk është e lehtë, ata megjithatë mund të bëhen të paktën të arsyeshëm dhe njohës të mirë të kulturës dhe shkencës, të vetës dhe të huajës. Është më mirë të jesh gjysmak në vlerat, sesa t’ia shesësh shpirtin demonëve të urrejtjes politike, gjë nga e cila, për fat të keq, nuk janë të kursyer as shumë gazetarë “fetarë”. Ndërsa kriza e përmendur kulturologjike e komunitetit fetar në masë të madhe ua hap dyert rezultateve të tilla të pavolitshme. Prandaj, duhet që besimtarët sa më shpejt t’i kthehen kulturës së të folurit, kulturës së shkrimit dhe kulturës së të menduarit. Sipërfaqësia mund të na shpie vetëm në cektësi, kodrina dhe rrugë pa rrugë të mëtejme, ku gjendemi sot. Duke u mbështetur në thëniet profetike, mund të themi në fund se çdokush që merret vetëm me politikë, me siguri do të vdesë nga ajo. Kjo u realizua qartë në lëvizjen komuniste në të kaluarën jo shumë të largët. Duhet pasur kujdes që besimtarët të mos bie pré e cytjes së njëjtë dhe të mos i përsërisin të njëjtat mëkate të përjashtimit politik dhe fanatizmit ideologjik në të tashmen, gjë që, për fat të keq, u ndodhte shpesh në të kaluarën.
Në vend që të bëhen dëshmitarë të së mirës dhe drejtësisë, ata për një kohë të gjatë mbetën udhëheqës të brengosur të konflikteve të përbotshme politike. Është koha ta rishqyrtojmë vendin tonë në kulturë dhe politikë, por edhe të punojmë në atë se si të bëhet politika pak më kulturologjike sesa ideologjike. Për këtë kthim me siguri do të gjejmë frymëzim në Fjalën e Zotit.
Përfundim
Kush dëshiron ta njohë të vërtetën jo vetëm brenda shkencës së scientifizuar, që paraqet sistemin qendror nervor të mbarë modernes, të vetë qytetërimit, duhet që në mënyrë kritike ta hulumtojë karikaturën e saj në lëvizjen bashkëkohore historike. Sepse, në të vërtetë, kjo më nuk është bota në të cilën mund të banohet si etos. Nuk bëhet më fjalë për mënyrën e punës ose vlerën epistemologjike të asaj që sot e quajmë “realitet”. Në mënyrë paradoksale, ajo që del nga “realiteti” modern, si mitos, si alternativë, gjykohet akoma në nocionet e vjetra, sipas skemës mik-armik. Mungojnë masa të reja, e gjithë ajo që në këtë apo atë mënyrë e përgatit një përvojë të re themelore dhe përjetim të botës. Vërtet, ka mjaft arsye të mira që në mendim të pyetemi për ndërthurjen epokale, për atë që në fund të fundit vendos për mundësinë dhe realitetin e apokalipsit teknologjik dhe ekologjik, për atë që lejohet në kulturat të shprehet në mënyrë simbolike apo të çorganizohet.
Nuk ka komente:
Posto një koment