Rrezikshmëria e një shoqërie homogjene

Xhodi Hysa

Shqipëria është një vend i cili në përbërjen e vet nuk është homogjen në religjion. Për arsye të ndryshme shoqërore dhe historike, vendi ynë nuk është një vend me shumicë absolute të një religjioni. Në gadishullin perëndimor të Ballkanit Shqipëria është një vend me një specifikë të veçantë e cila lidhet me faktin që në të ekzistojnë më shumë se dy besime fetare të përhapura ndër banorët e saj. Ky punim synon të shpjegojë rrezikshmërinë që i kanoset shoqërisë sonë në momentin kur ajo tentohet të shndërrohet me dhunë në një shoqëri homogjene me një identitet të përcaktuar fetar apo kulturor; duke e ndarë në dy pjesë shpresoj t'i japë një përgjigje sa më pranë reales dhe të pasqyroj sa më saktë atë çka ndodhi dhe çfarë mund të ndodhë.

Për të thënë të vërtetën, në krijimin e një identitetit shoqëror shqiptar (apo nacional) kanë ndikuar shumë faktorë të ndryshëm dhe të ngjashëm me njëri tjetrin, faktorë që lidhen me gjuhësinë, etnologjinë, ndarjet krahinore, familjen, shoqërinë, migrimin, kolonitë e ndryshme në vendet fqinje, religjionin etj. Nuk do të merremi këtu me trajtimin e këtyre faktorëve, por do të përpiqemi të ndalemi në një dukuri që e ndeshim në thelb të shumë projekteve për shoqërinë shqiptare: Përpjekjet për të homogjenizuar shoqërinë, duke margjinalizuar sa të jetë e mundur grupet shoqërore “rivale”. Ky lloj margjinalizimi ndodh për arsye historike, por edhe për shkak të njëfarë fobie ndaj diversitetit, që e kemi trashëguar prej një sistemi 50 vjeçar indoktrinimi komunist.

Historiografia jonë mori format e saj dhe u zhvillua nën një regjim diktatorial dhe është shumë e vështirë që kjo lloj shkence (si shumica e shkencave shoqërore) të ketë mbetur imune prej doktrinës së atij regjimi. Kështu historianëve të rinj u lind nevoja dhe domosdoshmëria që të rimerren edhe një herë me historiografinë dhe mënyrën e të lexuarit të dokumenteve të dorës së parë në mënyrë të tillë që të rindërtojnë në mënyrë sa më objektive atë çka kemi kaluar dhe atë çka kemi qenë. Kështu trajtesa ime nuk do t'i hyjë në detaje të gjithë zërave të përmendur më sipër, por vetëm një pjese të tyre

E shkuara

Përgjithësisht, toleranca fetare në Shqipëri nga intelektualët, por edhe nga masa e gjerë e popullsisë është trajtuar si një fenomen izolues që ka ndodhur vetëm tek ne. Kjo është shpjeguar në mënyra të ndryshme, ku shpjegimi më i shpeshtë është ai i indiferencës fetare, duke i paraqitur shqiptarët si afetarë në thelb, dhe më tepër pragmatist. Një shembull i mirë për ta përforcuar këtë është ai i kriptokristianëve[i]. Mirëpo Eqerem Bej Vlora, duke përshkruar zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare përshkruan se në fillimet e shekullit të XX masa e popullsisë shqiptare ishte deri diku apatike ndaj konceptit të kombit apo të përkatësisë kombëtare. Sipas Eqerem Bej Vlorës në këtë kohë ekzistonin dy fronte të ndara: të parët ishin muslimanët (që ishin në dominancë) dhe të dytët ishin të krishterët. Fakti që mes muslimanëve kishte edhe nga ata të cilët realisht ishin kriptokristianë nuk do të thotë aspak se muslimanët e tjerë ishin moskokëçarës ndaj religjionit dhe raporteve me të. Nëse lexojmë shënimet e konsullit francez mbi Shqipërinë e Veriut, Hyancithe, do të shohim se ndarjet mes të krishterëve dhe muslimanëve, në këtë zonë, ishin jo vetëm në veshje por edhe në mënyrën se si ata kryenin ritet e ndryshme të martesës, lindjes apo dhe vdekjes. Po kështu sipas Heyberg pas reformave të Tanzimatit i dhanë një tjetër shtysë raporteve mes religjioneve në Shqipëri dhe mes shqiptarëve. Me pak fjalë nuk mundet të themi që shqiptarët kanë qenë moskokëçarës ndaj religjionit dhe ritualeve të tij.

Nga ana tjetër shpjegimi i mësipërm përpiqet të mbrojë tezën e indiferencës fetare nëpërmjet ndjenjës së përkatësisë kombëtare, të cilën nacional-komunizmi e gjurmon që prej kohës së Skëndërbeut, ku shqiptarët ishin të ndërgjegjshëm se ishin një komb dhe po kështu gjithnjë kanë dashur të bashkohen nën flamurin e Kastriotëve. E gjithë kjo teori u zhvillua dhe u propagandua në periudhën e diktaturës enveriste, e ndihmuar prej ideologjisë së regjimit. Për këtë arsye, është e nevojshme t'i rikthehemi edhe një herë fakteve historike, duke lenë mënjanë pikëpamjet e historiografisë zyrtare gjatë periudhës së diktaturës.

Në shekullin e XIX, në gjithë Ballkanin perëndimor u përhapën idetë nacionaliste, ato ishin të lidhura kryesisht me fatin e të krishterëve nën sundimin osman, me krijimin e shteteve-kombe nën mbrojtjen e Fuqive të Mëdha, me legjitimin e pushteteve dhe sundimtarëve të rinj. Mirëpo ndryshe nga vendet që kishte përreth, Shqipëria kishte një larmi të theksuar të besimeve fetare, gjë që bënte që vendit ti mungonte lënda e parë për të formuar nacionalizmin. Me një shumicë muslimane e cila nuk mund të pranonte asesi që t'i largohej autoritetit suprem të Sulltanit ishte thuajse e pamundur për të krijuar një shkëndijë nacionaliste në këto troje, kështu që e vetmja mënyrë për tu krijuar një lëvizje të tillë, ashtu si në vendet fqinje, ishte gjuha. Pra, që në zanafillë koncepti i shtetit-komb në Shqipëri nuk do të kishte lëndë të parë religjionin, por gjuhën shqipe.

Identiteti etno-linguistik i trojeve Shqiptare nuk ishte aq homogjen, për sa kohë edhe vetë popullsia nuk ishte e tillë. Në qytetet kryesore të Shqipërisë nuk flitej gjithnjë gjuha shqipe, por përdoreshin një larmi gjuhësh, duke filluar nga osmanishtja, italishtja, greqishtja dhe serbishtja. Këto përdorime, sipas shumicës së etnologëve dhe studiuesve, lidheshin me administratën, shërbesat fetare, marrëdhëniet tregtare. Por përdorimi i gjuhës shqipe, që është edhe lënda e parë e nacionalizmit shqiptar, hasej në forma të ndryshme në sanxhaqe të ndryshme. Fjala vjen në sanxhakun e Kosovës, ku larmia fetar dhe etnike ishte shumë e madhe, përdorimi i gjuhës shqipe ishte më i madh mes muslimanëve qofshin ata serbë, boshnjakë apo shqiptarë, por edhe ky përdorim varej nga pozicioni gjeografik se ku ndodheshin, duke qenë se muslimanët e Novi Pazarit preferonin shpesh herë ta konsideronin veten e tyre serbë dhe jo shqiptarë, kjo për arsye të ndryshme, analizimi i të cilave do të na devijonte nga qëllimi i kësaj teme.

Në këtë mënyrë, duke qenë se feja, e cila kish shërbyer si lëndë e parë për formimin e shteteve kombe në Gadishullin Ballkanik e më gjerë, tek shqiptartë nuk mund të kryente të njëjtin funksion, patriotët shqiptarë gjetën një pikë të përbashkët, gjuhën. Që prej shekullit të XIX ligjërimi predominues i rilindësve dhe krijuesve të nacionalizmit tentoi që të minimizojë besimin e shqiptarëve duke patur parasysh se, sipas tyre, ai përbënte një pengesë serioze për krijimin e identitetit kombëtar. Ironikisht i njëjti postulat do të merrej si argument edhe nga regjimi komunist, i cili në 1967 do të zhdukte fenë nga jeta shoqërore në Shqipëri.

Reformat e Tanzimatit i dhanë një hop të ri grupeve fetare dhe etnike në Ballkan. Perandoria osmane synonte forcimin e saj dhe identitetit osman (apo edhe atij turk që do fillonte të krijohej si emër i përveçëm me krijimin e shoqatave të para xhonturke) mes banorëve të saj me shumicë muslimane, ndërkohë që ortodoksëve iu dha e drejta për disa liri, dhe për hapjen e shkollave ryzhdije nga ana tjetër viti 1870 do të sillte njohjen e Bullgarisë dhe Ekzarkatës së saj e cila do të ishte rivalja kryesore e Patriarkanës së Stambollit (që qeverisej nga grekët). Në këtë mënyrë në shekullin e XIX kisha ortodokse kishte njohur një copëtim të saj, që nuk e njohu kisha katolike, i cili lidhet me idetë nacionaliste në Ballkan dhe me krijimin e shteteve-kombe. Ndërsa ortodoksët shqipfolës patën pasojat e tyre nga e gjithë kjo lëvizje, duke qenë se në këtë “skizmë” përfshihehshin marrëdhëniet mes identiteteve kombëtare që ishin në formim e sipër, statusit ekonomiko-shoqëror dhe identitetit fetar (më sipër dhashë shembullin e vilajetit të Kosovës, i cili në përbërje kishte dhe ortodoksë, - këta të fundit ishin të lidhur shpirtërisht me Patriarkanën e Stambollit, por të gjendur mes një beteje që zhvillohej midis Patriarkanës dhe Ekzarkatës , atyre iu desh shpeshherë të zgjidhnin por nga ana tjetër shpesh herë të zgjidheshin nga palët e tjera). Në këtë mënyrë identiteti i tyre, nga fundi i shekullit të XIX, filloi të shndërohej nga ortodoks i Patriarikanës në ortodoks sllav apo edhe bullgar, ndërkohë që në jugun e Shqipërisë ndodhi e kundërta, ku Çamët ortodoksë dhe pjesa ortodokse toske e Shqipërisë mbeti e lidhur me Patriarkanën e Stambollit, duke marrë kështu një farësoj identiteti grek i cili theksohej më së shumti në zonat kufitare.

Ndërkohë, për katolikët kjo reformë nuk solli një skizmë, duke qenë se ata ishin të grupuar gjeografikisht në verilindje të Shqipërisë, në vilajetin e Shkodrës dhe kishin një gjuhë të përbashkët mes tyre, që ishte gjuha shqipe (ndryshe nga ortodoksët që në Kosovë flisnin edhe serbishten, vllahishten apo bullgarishten, ndërsa në jug greqishten), dhe po kështu vendet që ishin porte apo qëndra të rëndësishme të tregtisë kishin të zhvilluar edhe gjuhën italiane. Gjithsesi reforma e Tanzimatit ndikoi pozitivisht në hapjen e kësaj popullate me Vatikanin dhe me Austro-Hungarinë, e cila nga ana e saj solli shkollën Jezuite në Shqipëri. Kjo shkollë do të ishte një ndër shtysat kryesore të përforcimit të ndjenjës nacionaliste mes bajrakëve të ndryshëm, që për hir të së vërtetës kishin shpesh herë mosmarrëveshje mes tyre. Këto reforma ndikuan që qendrat e katolicizmit në Shqipëri të zhvendoseshin në qytetet më të rëndësishme të vendit si Durrës, Shkodër dhe Prizren apo edhe Shkup.

Për sa i përket pjesës Shqiptare që ishin të lidhur me Islamin, kjo pjesë pati një lloj rigjallërimi dhe zgjerimi të saj (po të kemi parasysh konvertimet e shumta që ndodhën nga shekulli i XIX), por edhe një lloj “skizme”, e shfaqur në jugun e Shqipërisë, e cila përhapin një formë e re heterodokse të islamit që njihet edhe sot me emrin Bektashizëm. Ndërkohë që muslimanët suni u forcuan shumë në qytetet kryesore të Shqipërisë dhe prej tyre patën prej tyre që studiuan edhe në shkollat ryzhdije apo edhe në perëndim. Për ta përshkruar me pak fjalë, në periudhën e Tanzimatit u tentua që të forcohej shumë identiteti osman, që i korrespondonte një patriotizmi me bazë territoriale dhe përpos kësaj kjo lloj reforme kishte dhe efektet e saj “anësore” si krijimin e shumë identiteteve të tjera si ato serbe, bullgare, greke, maqedonase, vllahe, rumune dhe natyrisht dhe atë shqiptar. Gjithsesi krijimi i ideve nacionaliste ishte diçka mjaft e veçantë dhe specifike në Shqipëri dhe arsyen e kemi përmendur më sipër.

Por edhe pse të rrethuar nga identitete të shumta dhe të ndryshme nga njëra tjetra identiteti shqiptar për një arsye apo për një tjetër arriti të veçohej prej tyre dhe të krijonte një imazh të tijin, sado i dobët që ai ishte. Individë të shumtë muslimanë, katolikë, ortodoksë, protestantë por edhe çifutë filluan të hidhnin hapat e parë për krijimin e një identiteti të mirëpërcaktuar Shqiptar. Sipas antropologut Gellner nocioni i kombit arrin të krijohet në momentin kur një grup i caktuar individësh apo fisesh arrijnë të kenë një gjuhë të tyre të shkruar dhe për më tepër arrijnë të kenë një gazetë apo revistë ku të përshkruajnë idetë e tyre. Sikundër e kemi përmendur më sipër shqiptarët nuk kishin një gjuhë “hyjnore” duke qenë se shqipja nuk ishte gjuhë as e liturgjisë muslimane, as e asaj të krishterë, tentativat e para për ta “hyjnizuar” këtë gjuhë erdhën pikërisht nga bektashinjtë dhe nga vëllazëritë ungjillore protestante që u përhapën në Shqipëri, te cilat filluan përkthimet e teksteve te të shenjta në shqip. Por në gjithë këtë ndodhi nuk duhet harruar fakti tjetër se ishin edhe muslimanë e të krishterë të tjerë, të cilët punuan mbi një alfabet të gjuhës shqipe si p.sh. Sami Frashëri, Naum Veqilharxhi apo edhe diaspora e shqiptarëve në Rumani, të cilët u munduan të krijojnë një alfabet të gjuhës shqipe.

Në këtë mënyrë mund të themi, në fjalë të përgjithshme, se u rrit dhe u brumos identiteti kombëtar ndër shqiptarët nga ana kulturore, ndërkohë që brumosja politike nuk do të vononte dhe do të shfaqej për ta shndëruar Shqipërinë në 1912 të pavarur nga Perandoria Osmane. Gjithsesi pas shkëputjes nga Perandoria Osmane dhe pas krijimit të shtetit të ri Shqiptar, u krijua një klimë gati mohuese ndaj të shkuarës Osmane. Një klimë e tillë u përforcua akoma më shumë në periudhën komuniste që kaloj Shqipëria. Periudha e formimit të shtetit të parë shqiptar karakterizohet nga një politikë shtetërore që synonte shkëputjen e lidhjeve të saj me lindjen, veçanërisht me Perandorinë Osmane, e për të krijuar lidhje me oksidentin. E gjithë kjo nuk vinte tërësisht rastësisht apo nga hiçi. Për vite të tëra me rradhë rilindësit dhe mendimtarët shqiptarë kishin krijuar një imazh të tillë kulturor për Shqipërinë dhe shqiptarët që i lidhte ato jo vetëm kulturalisht, por edhe nga ana gjenetike me kombet evropiane. Kështu që kjo brumosje kulturore u shndërrua në një lajtmotiv politik tepër në modë, por sikundër e pohuam dhe më sipër Shqipëria ishte një terren shumë i “çuditshëm”, duke qenë se përmbante në brendësinë e saj një “mish të huaj” i cili kishte disa tradita dhe zakone që ishin të “justifikuara” nga albanologët, rilindësit e tani së fundmi dhe nga historianët e atyre periudhave. Mirëpo kur një ide apo doktrinë kalon nga të qenit një koncept i farkëtuar kulturalisht apo në literaturë, në një koncept politik apo shtetëror (sikundër ndodhi gjatë qeverisë së parë Shqiptare) atëherë krijohet një problematikë që ndikon drejtë për së drejti në shoqëri.

Nga ana tjetër në periudhën e fundit të lëvizjes kombëtare u vërejt një farë distancimi nga ana e disa muslimanëve nga identiteti turk me të cilin cilësoheshin shpesh, duke argumentuar se vërtet kishte shqiptarë muslimanë, por ama ata nuk kishin kurrfarë lidhje me “barbarët” që kishin ardhur nga Azia, se gjuha e tyre ishte po e njëjta me atë të pellazgëve. Kështu që edhe vetë Islami i tyre nuk ishte i njëjtë me Islamin e turqve, apo atë aziatik. Arsyet e këtij vendimi erdhën nga fakti se imazhi Evropës për Lindjen gjatë kësaj periudhe, i ishte e lidhur me prapambetjen dhe paragjykimin kulturor (mbi këtë duhet pasur parasysh vepra e Eduard Said “Orientalizmi”), po kështu idetë mishëruese për kombin ishin të krijuara në bazë të stereotipit predominues “evropiano-katolikocentrist”. Ndaj një shoqëri si puna e shoqërisë shqiptare që nuk e shihte shpëtimin tek vendet fqinje (të cilat ishin në vetvete një katalizator për ngritjen e lëvizjeve kombëtare), por që e shihte shpëtimin tek Fuqitë e Mëdha, sidomos pas Krizës Lindore, duhet të krijonin një imazh të muslimanëve evropianë të ndryshëm nga ata aziatikë në mënyrë të tillë që të mos pësonin fatin e muslimanëve grekë, serbë dhe bullgarë. Të gjitha këto paragjykime dhe mënyra të përqasjes ndaj tjetrit, që ishte në këtë rast turku, ishin jo vetëm paragjykuese, por edhe ofenduese. Fjalë të tilla si turkoshak, anadollak e kështu me rradhë u futën në leksikun e përditshëm dhe njohën një përdorim gjithnjë e më të gjerë dhe më të madh, sidomos në periudhën e diktaturës komuniste ku dhe historiografia shqiptare u indoktrinua gjithnjë e më shumë. Ishin pikërisht këto situata që sollën dhe një reagim “evropian” ndaj mënyrës së veshjes, sjelljes e kështu me rradhë. Nga ana tjetër, duke parë që edhe Republika e Turqisë ish kthyer në një vend i cili, duke u bazuar në principin se Turqia duhet të modernizohet dhe evropianizohet, mohonte çdo lidhje të saj me Perandorinë Osmane, duke krijuar në këtë mënyrë një identitet turk (që nuk është i njëjtë me identitetin osman) dhe, duke i konsideruar shumë tradita e zakone të asaj periudhe si prapanike, filloi të emanciponte qytetarin e saj.

Duke parë një shembull të tillë, por gjithashtu duke u yshtur edhe nga dëshira për ti përngjarë Evropës moderne qeveritë Shqiptare të asaj periudhe filluan të ndërmarrin disa reforma që tentonin të sillnin një farë modernizimi, jo vetëm në shtet dhe institucionet e tij, por edhe në mënyrën se si shoqëria e modelonte jetën e saj. Në këtë kuadër Kodi Civil u ndryshua dhe u adaptua Kodi francez, mënyra e jetesës filloi të Përshtatej gjithnjë e më shumë me atë evropiane dhe filloi të shikohej me përçmim çdo lidhje dhe raport që mund të ekzistonte me të shkuarën e shqiptarëve. Por e gjitha kjo nuk e zbehu plotësisht raportin e fesë me individin apo ndikimit të saj në shoqëri dhe kjo lidhje vazhdoi të ekzistonte edhe për gjatë pushtimit italian apo gjerman.

Periudha e regjimit komunist ishte një periudhë izolimi dhe dhune që ndikoi në mendjen dhe mentalitetin e çdo qytetari. Edhe përgjatë kësaj periudhe ne shohim sërish një ndërtim të një politike shtetërore, e cila ndiko fuqishëm edhe tek instuticionet shoqërore të asaj periudhe, që e vendoste institucionin kërkimor dhe atë shkencor nën hyqmin e qëllimeve të shtetit (apo partisë në në pushtet). Dhuna e ushtruar dhe indoktrinimi i pastër që u bë për një periudhë 20 vjeçare (nga vitet 1945-1965), duke burgosur priftërinj e hoxhallarë dhe duke glorifikuar figurat e Marksit, Engelsit, Leninit dhe Stalinit, e bënë më të thjeshtë dhe më të lehtë zhdukjen e institucioneve fetare. Ironikisht pohimet e një kleriku rilindës si Pashko Vasa “Feja e shqyptarit asht Shqyptaria” do të ishin në themel të prishjes dhe zhdukjes së religjionit duke qenë se sipas ideologëve dhe historianëve të komunizmit feja kishte qenë pengesë e zhvillimit të ideve kombëtare. Tashmë Shqipëria kishte ndërruar kursin e saj të rrugëtimit. Ajo nuk ishte më e dashuruar pas Perëndimit dhe jetës mondane, përkundrazi e përçmonte perëndimin duke gjetur një objekt tjetër orientimi që quhej “Diktatura e Proletariatit”, e cila do të personifikohej gjithnjë me bllokun lindor, herë me Jugosllavinë, herë me Bashkimin Sovjetik e herë me Republikën Popullore të Kinës. Raporti i njeriut me religjionin u zhduk sepse religjioni i vetëm ishte marksizëm-leninizmi dhe profeti i tij për Shqipërinë ishte Enver Hoxha.

Pas rënies së regjimit shqiptarëve iu dha e drejta që të besonin dhe të kishin objektet e tyre të kultit. Por pikërisht ata intelektualë të edukuar nën hyqmin diktatorial, që deri dje kishin pasur për orientim në busullën e tyre Bllokun Lindor, u bënë flamurtarët më të epur të Perëndimit Kapitalist. Një perëndim të cilin ne, sipas tyre, gjithnjë e kishim dashur, gjithnjë e kishim pasur, por fatkeqësitë historike që Zoti na kish prurë na kishin ndarë dhe na kishin njollosur për 500 vjet errësirë osmane dhe 50 vjet diktaturë. Madje, në këtë tragjedi, një pjesë e mirë e shqiptarëve kishin bërë një krim të rëndë duke u konvertuar nga feja e të parëve në fenë e pushtuesit. Kështu duket se historia ripërsëritet sërishmi. Ky aksident duhej riparuar në një kontekst shumë të gjatë. Ishte koha për një apologji që duhet të prekte sërish konceptet kulturore të shqiptarëve.

Vijon ...

---

[i] Kriptokristianët janë disa persona të cilët pranonin Islamin publikisht ndërsa fshehtas, brenda mureve të shtëpisë zbatonin ritet e krishtera. Kjo si kategori u shfrytëzua më pas nga Vatikani në shekullin e XIX për të nxitur ngritjen e numrit të krishterëve në Shqipëri (Nathalie Clayer-Në fillimet e nacionalizmit shqiptar)