Antiklerikalizmi i Enver Hoxhës

Doan Dani

Ajo që i bën fenomenet pjesë të realitetit është funksioni i tyre si sistem dhe jo si elementë të veçantë. Saussure shpjegonte “strukturalizmin gjuhësor” me shembullin e lojës së shahut. Oficeri vlen shumë, jo sepse mund të japë shah, por në një moment të caktuar është në gjendje ta bëjë këtë, pasi figurat e tjera në loje janë sistemuar në atë mënyrë që oficeri të bëhet themelor; por pas lëvizjes së kundërshtarit, e njëjta figurë nuk e ka më vlerën e një çasti të mëparshëm: kjo sepse gurët e shahut, në kompleks, kanë ndryshuar situatën. Brenda kësaj loje çdo element është pjesë e sistemit dhe i aftë për të ndikuar lojën, pasi elementë të tjera ia lejojnë. Ky quhet sistem apo kontekst dhe është i kuptueshëm vetëm kur të gjithë elementët përbërës ndërveprojnë. Sinkronia i shqyrton këto lidhje dhe shfaqe në një kontekst të caktuar, kundrejt diakronisë, që ndjek evolucionin kohor të sekuencave sinkronike.

Përjashtojmë monizmin gjithëfushor të enverizmit, njëzet vitet që pasuan janë të mangëta në studime të plota dhe objektive. Të shtyrë nga interesa materiale ose emocionale, historianë dhe imitues të këtij “profesioni” pasqyrojnë enverizmin (e jo vetëm atë) si sekuencë sinkronike gjysmake. Sistemit i mënjanohen shumë elementë duke i hequr kështu logjiken e kontekstit, vetëm për të krijuar mite dhe paradigma të reja. Pjesë të neomitologjisë do të konsideroja disa reflektime - ose thjesht formula të përcjella edhe pa i njohur domethënien - që marrin përsipër jo të shpjegojnë, por të etiketojnë agresivitetin e enverizmit ndaj klerit katolik. Them “të etiketojnë”, pasi shpjegimi ka nevojë për studim metodologjik të kontekstit dhe objektivizëm. Këto dy pjesë të së njëjtës rrugë janë ende të pashkelura në Shqipërinë pluraliste e do mbesin të tilla derisa kriteret e gjykimit të jenë militantizmat e formave të ndryshme.

Si motive të vendimeve të Enver Hoxhës paraqiten dhe përcillen dituria e këtij kleri-viktimë, përballë injorantit-persektues, dhe antikomunizmi i këtij kleri, përballë ithtarit të asaj feje laike që ishte komunizmi. Sinkronia e kontekstit – e dy aktorëve në fjalë, enverizmi dhe kleri - paraqitet me dy raporte: dituri/antidituri dhe antikomunizëm/komunizëm. Situata politiko-sociale e brendshme, plani totalitar i Enver Hoxhës me të gjitha detajet kundërshtuese ose mbështetëse, situata e jashtme politike, bipolarizmi i globit, kleri si vartës i një shteti jo shqiptar dhe shumë faktorë të tjerë, thjeshtohen me paraqitjen e një filmi të bazuar në “kapriçot” e enverizmit nga njëra anë dhe “fatkeqësisë” së klerit katolik, që ishte i ditur dhe nuk i pëlqente komunizmi, nga ana tjetër. Ndërkohë që politika ka rrjedhë racionale, aspak të rastësishme, me objektiv pushtetin.

Patologjitë e diktatorëve, shpesh herë të përdorura si shpjegime maskuese, ngjyrosin metodat politike, ndërsa objektivi mbetet gjithmonë i njëjtë. Informacioni, kontrolli, imponimi i modeleve dhe ndëshkimi, kanë për qëllim sundimin, e sa më mirë të kombinohen, aq më i qëndrueshëm do të jetë objektivi. Enver Hoxha me sforcimin e madh për alfabetizimin e plotë të shqiptarëve, pjesërisht të realizuar, kishte kuptuar se dituria ishte mjet i domosdoshëm në organizimin e shtetit modern dhe kontrolli i saj përbënte çelësin e pushtetit jetëgjatë. Nuk ishte teori enveriste pasi aplikohej nga regjime bashkëkohëse ne Lindje dhe Perëndim, madje kultura dhe dituria, si armë e pushtetit, njihen nga Antikiteti. Për të dhëne një shembull historik që tregon se injoranca e sundimtarit nuk shkon në një kah me eliminimin fizik te individëve të “ditur” – siç na serviret - është me interes veprimtaria e Karlit të Madh. Analfabetizmi i tij nuk e pengoi të themelonte madje Schola Palatina, të mësonte më vonë, gjatë viteve të mbretërimit latinisht, retorikë, astronomi etj, me synim imitimin e perandorëve të Romës në ata elementë që i dhanë mundësi atyre të sundonin aq lavdishëm.

Këta dy personazhë, kaq të largët në kohë (diakroni), i bashkon ideja (sinkroni) i krijimit të një organizimi politiko-administrativ sa më të qëndrueshëm, ndryshe nga hordhitë plaçkitëse - për shembull mongole - të paafta për një organizim të tillë: sikur enverizmi të eliminonte diturinë, nuk do të shkonte më larg se plaçkitjet mongole. Ndërtimi i një shteti të shkatërruar nga Lufta e Dytë Botërore dhe ajo Civile, në gjendje të funksionojë për gjysmë shekulli - dhe sikur të mos ishte faktori i jashtëm mund të zgjaste edhe më tepër - kërkon domosdoshmërisht njohuri dhe staf për t’i jetësuar. Dituria duhej kontrolluar dhe jo eliminuar, por një “maniak”, siç ngjyroset Enver Hoxha, duhej ta zhdukte dhe jo ta kultivonte. Pjesa më e madhe e atyre që barazojnë Enver Hoxhën me injorantin, mbështesin etiketën të nisur nga mungesa e diplomës universitare të udhëheqësit të PKSh-së. Diplomë, Kulturë, dhe Njohuri nuk rrugëtojnë gjithmonë në një drejtim. Sikur të ishte një lidhje e detyrueshme, analistët që popullojnë televizionet në shumë programe, shpesh zëvendësues ose rrallë herë përkrah historianëve, sociologëve, psikologëve, teologëve, filozofëve, ekonomistëve, diplomatëve, artistëve, etj, çfarë diplome kanë për të mbuluar gjithë këto fusha njëkohësisht? Masat agresive të enverizmit ndaj një pjese të klerit katolik, janë reflektime të politikës së kontrollit absolut dhe papërputhshmërisë, gjithmonë politike, mes dy shteteve, Shqipërisë dhe Vatikanit. Ky i fundit, sinonim i institucionit Kishë.

Për sa i përket kontrollit mbi strukturat fetare, është një fenomen i njohur nga Egjipti faraonik dhe në vazhdimësi, i realizuar në formën e bashkëpunimit të fesë me politiken, ose nënshtrimi. Me Kostandinin e Madh merr formë të plotë çezaropapizmi i themeluar nga Augusti, kur ky i fundit ishte njëkohësisht Perandor dhe Pontifex Maximus, por jo i të gjitha kulteve ekzistuese në perandori. Nëse në pjesën lindore të Perandorisë Romake çezaropapizmi forcohet dhe është i pranishëm në shekujt në vazhdim, në perëndimin e mbetur pa një pushtet perandorak të fortë merr jete gjithnjë e më shumë autoriteti i tre qendrave fetare, me një supremaci vetëm morale për momentin, të ipeshkvit të Romës - Papës. Ky rol do të fuqizohet me kalimin e kohës për të ardhur deri tek momenti i famshëm i konfliktit mes perandorit Enriku IV dhe papës Gregor VII, në “luftën për investiturë” të viteve 1075-1122. Enriku IV sigurisht nuk ishte injorant, pasi u shkollua në nivelet më të larta të kohës, së bashku me klerin elitar gjerman, dhe as nuk kishte ndonjë mllef me burime patologjike, por arsye të thjeshta politike. Shkak i konfliktit është tentativa e Perandorit për të emëruar ipeshkvit dhe kundërshtimi i vendosur i Gregorit VII, i shprehur në 27 pikat e Dictatus Papae, ku përcaktohet autoriteti i Papës si i vetmi i legjitimuar në emërimin dhe shkarkimin e ipeshkëve. Konflikti shkon drejt zgjidhjes në vitin 1122 me konkordatin e Worms-it: vetëm në mbretërinë gjermane perandori mund të përligjë ipeshkvin – të zgjedhur më parë sipas të drejtës kanonike, pra nga Kisha.

Në fakt, do të duhet ende shumë kohë përpara konsolidimit përfundimtar të supremacisë së pushtetit papnor. Koncili i Trentos (1545-‘63) i mbledhur si përgjigje ndaj Reformës - i hyre në histori si Kundërreforma – sanksionon rolin parësor të Kishës së Romës dhe figurës së Papës. Merr formë definitive një hierarki piramidale e përforcuar, dhe madje e evoluar më tej, në Koncilin I të Vatikanit të vitit 1870. Tek ky i fundit hartohet edhe e famshmja “Pagabueshmëria e Papës”, De Romani Pontificis Infallibilitate, që i njeh atij të drejtën e ligjërimit ndaj klerit dhe besimtarëve: ishte i pagabueshëm “në bazë të vetvetes dhe jo në baze të konsensusit të Kishës” dhe doktrina e tij rreth fesë dhe moralit duhej të pranohej nga e gjithë Kisha. Kështu strukturohet ende më shumë një formë absolutizmi brenda institucionit fetar dhe çdo tentativë për ta kundërshtuar, ndonëse nuk shpie në turrën e druve siç ndodhte me përpara, ishte e papranueshme ose e ndëshkueshme me largim nga rolet drejtuese.

Filippo Maria Guidi, i vetmi kardinal që pohoi se kjo “doktrinë” duhej të burojë nga konsensusi ipeshkvnor dhe nga tradita e Kishës, u qortua ashpërsisht dhe Vincenzo Tizzani shkruan në ditarin e tij fjalët e papës Pio i IX drejtuar Guidi-t: “Tradita jam unë”. Në Codex Iuris Canonici të vitit 1917, neni (canon) 218 përcakton se papa zotëron “si mëkëmbës i Shën Pjetrit, pushtetin juridik më të larte dhe të plotë mbi Kishën universale” dhe ky pushtet i tipit “ipeshkvnor, është i menjëhershëm mbi të gjitha kishat, klerikët dhe besimtarët”. Autoriteti i plotë papnor rrjedh nga “e drejta hyjnore” - përcakton neni pasardhës. Enciklika Mystici Corporis Christi (29 qershor 1943) e dekretuar nga papa Pio i XII, i bashkëngjitet idesë së nënshtrimit të Kishës ndaj autoritetit papnor, ide e krijuar gjatë Rilindjes. Sipas enciklikës pjesëtaret e klerit duhet të veprojnë duke respektuar nivelet hierarkike.

Për të formalizuar këtë situate do të përpilohet edhe një “betim besnikërie”: ne vitin 1870 parashikohet betimi mbi ndjekjen e mësimeve të Koncilit të Trentos; në vitin 1910 i shtohet edhe një “betim antimodernist”, që më vone do të thjeshtohet në Koncilin II të Vatikanit (1962-‘65), por do gjykohet i mangët nga Gjon Pali i II dhe kardinali Ratzinger, i ardhshmi papa Benedikti i XVI. Këta të dy janë hartuesit e Codex Iuris Canonici të vitit 1983. Sipas R. Lill, aty paraqitet “detyrimi për të pranuar të gjithë doktrinën “origjinale” të papës dhe të kolegjit ipeshkvnor, pra edhe enciklikat, ndonëse këto nuk janë të përcaktuara si të “pagabueshme” [...]. Vendimeve të hierarkisë i kushtohet “bindja kristiane””, dhe veprimtaria duhet të jetë plotësisht e përbashkët me Kishën. Gazeta La Repubblica botonte më 12.02.2010 fjalimin e kardinalit Tarcisio Bertone, sekretarit të shtetit të Vatikanit, të mbajtur në universitetin polak të Wroclaw. Ndër të tjera, sipas gazetës, Bertone pohon se “Kisha nuk qeveriset si demokraci [...] Raporti strukturor [...] mes hierarkisë dhe popullit të Zotit [kleri/besimtarët], nuk mund të baraspeshohet në ndarjen e pushtetit”. Kështu që vendimet merren gjithmonë nga lartësia e piramidës dhe jo detyrimisht duhet të jenë produkt i konsensusit të rangjeve të mëposhtme.

Ishte i nevojshëm ky pasqyrim për të treguar evolucionin e pushtetit papnor nga viti 1075 tek kulmimi në një pushtet autoritar dhe hierarkik, ku çdo nivel i bindet një eprori, deri tek zëvendësi i Shën Pjetrit në tokë. Liria individuale në veprime doktrinare e veçanërisht politike, nuk lejohet. Si mund të bashkëjetonin në Shqipëri, dhe jashtë saj, dy absolutizma kaq të centralizuara si ai i Selisë së Shenjtë dhe diktaturës komuniste? Enver Hoxha, për të realizuar planin e tij të “gardhimit” të Shqipërisë e ka të pamundur kontrollin absolut ndaj një institucioni dhe kleri të pavarur nga shteti Shqiptar: mbetej kritik kontrolli ndaj klerit të varur nga normat e përmbledhura në citimin mësipërm të Lill-it. Prandaj diktatori shqiptar zgjedh metodën e aplikuar në Bashkimin Sovjetik nga linja staliniste.

Persekutimi stalinist fillon në fundin e viteve ’20 dhe merr përmasa të jashtëzakonshme në vitet ’30. Stalini deklaronte, më 15 maj 1932, se do të shkatërronte plotësisht fenë, por shënimi i 57% të popullsisë si besimtarë në regjistrimin e 1937 dhe lufta e dytë botërore, të para nga pragmatizmi stalinist, e motivuan udhëheqësin të ngadalësonte ritmet e persekutimit, që faktikisht nuk morën fund. Edhe pse ekzistonte marrëveshja e quajtur “Deklarata e besnikërisë” mes shtetit dhe Kishës, firmosur në 1927, kjo nuk e pengoi Stalinin të eliminonte rreth 110.700 anëtarë të klerit ortodoks. Tashmë ai kishte lëkundur dhe vënë nen kontroll pushtetin rival të Kishës ortodokse. Vallë kishte frikë nga dituria e këtij kleri? Stalini kërkonte të ndërtonte një superfuqi me injorantë?

Duke u nisur nga pohimi se “Enver Hoxha persekutoi klerin katolik sepse ky ishte i ditur” – i dëgjuar nga disa zëra – mund të paramendojmë se të njëjtën arsye duhet të ketë pasur edhe Stalini, babai shpirtëror i E. Hoxhës. Por Stalini nuk ishte persekutuesi i vetëm njërit prej klereve dhe komuniteteve – në fakt nuk ishte as Enver Hoxha edhe pse tentohet të prezantohet kështu – pasi me po aq “zell” persekutoi klerin katolik dhe atë musliman. Mes viteve 1925 – ’30 u shtetëzuan të gjitha pronat e vakëfit; në 1927 u mbyllen të gjitha gjykatat tradicionale islame. Përpara revolucionit të Tetorit numëroheshin rreth 26.000 xhami dhe 46.000 klerikë, në 1942 ekzistojnë vetëm 1.312 xhami dhe numri i tyre vazhdon të reduktohet edhe pas vdekjes së Stalinit, derisa në një moment arrin në vetëm 400 xhami dhe 2 medrese. Fundi i viteve ’70 regjistron 700 xhami për një popullsi muslimane prej 45–50 milion individësh, nga të cilët 20% deklarohen ateistë. Pa harruar këtu spastrimin etnikofetar të Krimesë, nga ku internohen të gjithë muslimanët tartarë (25% e popullsisë), spastrimi i jugut të Gjeorgjisë nga popullsia muslimane dhe 1 milion të internuar nga Kaukazi pas luftës së dytë botërore. Sipas logjikës së persekutimit të motivuar nga “dituria e klerit”, në Bashkimin Sovjetik rezulton të jetë përqendruar kleri më i shkolluar i globit dhe 2 milion fshatarë po aq të arsimuar (!).

Analogji vërehen edhe në rastin jugosllav. Janë përllogaritur rreth 250.000 të vrarë nga regjimi titist gjatë viteve të menjëhershme të pas Luftës së Dytë Botërore. Kësaj shifre i përkasin edhe persekutimet ndaj elitave fetare. Kisha katolike u trajtua me ashpërsi për kolaboracionizmin e një pjese të klerit me ustashia-t në Kroaci dhe Bosnjë. Për sa i përket muslimanëve “Të gjithë kundërshtarët e mundshëm u ekzekutuan pa gjyq dhe pa hetime” shkruan Poulton. U miratuan norma që ndalonin mbulesën, shkollat fillore fetare dhe prej 1952 ishte krim mësimi në xhamia; u mbyllën të gjitha sektet e dervishëve; shoqëritë kulturore dhe edukative (Gajret, Narodna Uzdanica) u mbyllën me përjashtim të një shoqate të kontrolluar, ashtu si edhe e vetmja medrese e lejuar, gjithashtu u mbyllën edhe fondacione humanitare, si Gazi Husrev Beg – themeluar në 1530; deri në 1964 u mbyll shtypshkronja dhe u ndaluan botimet e teksteve fetare islame. Shume prona të vakëfit i kaluan shtetit; 756 xhami në Bosnjë ishin dëmtuar gjatë luftës së dytë botërore, 200 të tjera nuk përdoreshin sepse ishin transformuar në stalla, magazina, muze etj.

Në fundin e viteve ’50 dhe në vitet ’60, me krijimin e “bllokut” të Vendeve të Paangazhuara, Komuniteti i muslimanëve do t’i shërbente Titos si mjet në politikën e jashtme. Do të jetë gjithashtu Tito organizator i të ashtuquajturit “Koncili i Ohrit” i vitit 1967, që i dhuroi autoqefalinë kishës ortodokse maqedone. Ky transformim nuk është gjest dashurie, fetarizmi, adhurimi ndaj një feje apo institucioni përkatës, ashtu siç nuk është kapriço, inat, zili, patologji, persekutimi i të njëjtit komunitet dhe institucion. Një afrim me Kishën ortodokse kishte ndërmarrë edhe Stalini pas sulmit gjerman të 1941 sepse i nevojitej mbështetja popullore. Pas luftës, në Bashkimin Sovjetik rikthehen në funksion 20.000 kisha dhe manastire në 73 dioqeza, me 30.000 priftërinj dhe 10.000 murgj – institucionet dhe kleret e tjera vazhdojnë gjendjen e mëparshme të persekutimit dhe klandestinitetit. Pas një kontrolli të rreptë dhe lidershipi të padiskutueshëm, Partia mundi të pranonte rolin social të Kishës ortodokse, gjithmonë brenda kornizave të caktuara nga shteti.

Motivi i represionit nuk mund të reduktohet vetëm tek kontrolli i klerit sepse, pa dyshim, linja politike e zgjedhur nga piramida papnore e këtij kleri shfaqet në konflikt të hapur me sistemet e vendeve komuniste.

Që në fillim, fashizmi në Itali kishte pasur konsensusin e Kishës. “Disa nga motivet e vlerësimit nga ana e hierarkisë katolike ishin: eliminimi i konfliktit social, korporativizmi [...], mbizotërimi i qëllimeve kolektive mbi ato individualiste”. Në këtë mënyrë, “Kisha gjente tek fashizmi një aleat në betejën e saj të vjetër kundër dy kundërshtarëve të përbashkët: liberalizmit dhe socializmit”. Këto arsye, të kombinuara me interesin e Kishës për rregullimin e “çështjes romane”, sollën Konkordatin e vitit 1929. Pas Luftës së Dytë Botërore, gjatë zgjedhjeve të 1948, kur Italia rrezikonte të drejtohej majtas, “Kisha katolike renditet me të gjitha forcat në favor të DC [partisë demokristiane]”. G. L. Bravo shtimin e pazakontë të numrit të statujave lotuese të Maries nga jugu në veri të Italisë e lidh me fushatën parazgjedhore: Kisha realizoi një fushatë aktive kundër majtizmit italian. Në Spanjë, shkruan historiani P. Viola, Kisha “ishte plotësisht e bashkuar me të djathtën, me pronarët e mëdhenj të tokave. Qendra e moderuar e borgjezisë urbane ishte e dobët dhe Kisha ishte ende mjeti i një qeverisjeje shtypëse”.

Si reagim i qëndrimit politik të Kishës, përkrah të djathtës ekstremiste, në fillim me diktaturën e Primo de Rivera-s e më vonë me Fransico Franco-n, në zonat e kontrolluara nga republikanët gjatë luftës civile u vranë shumë anëtarë të Kishës dhe u shkatërruan disa objekte kulti. “Pas luftës, regjimi fashist i Franco-s mbështetej në një kastë teknokratësh të anëtarësuar në një shoqëri katolike të fuqishme, të pasur, të mbyllur dhe ekskluzive: Opus Dei”, përfundon Viola. E pamohueshme është mbështetja ndaj Hitlerit, të paktën në dekadën e parë, kur u arrit edhe një Konkordat dypalësh. Në brutalitetin e regjimit Ustashia, në Kroaci, u shquan mjaft jezuitë dhe françeskanë. Pas luftës së dytë botërore nuk mungojnë mbështetja dhe përfaqësitë diplomatike në vendet me regjime diktatoriale të djathta: Argjentine, Haiti etj. E nëse këto janë aktivitete jashtë vendeve komuniste, nuk mungojnë ndërhyrjet direkte kundër rrëgjimit në një vend komunist (të paktën në rastin polak). P. Carpi rrëfen se L. Gelli kishte derdhur në arkat e Vatikanit rreth $50 milion për çështjen polake dhe për Gelli-n “Walesa do të kthehej në hije sepse do të ketë përmbushur detyrën e tij: atë të vendosjes përballë për arritur në një marrëveshje, një Kishë të fortë dhe një Shtet të fortë”. C. De Benedetti, zëvendës-drejtori i Banco Amborsiano, do të deklarojë më vonë se “Marcinkus [drejtori i IOR- e ashtuquajtura “Banka e Vatikanit”] mblidhte fonde për Poloninë”.

Në Divini Redemptoris Promissio të vitit 1937, Pio XI kishte dënuar ateizmin dhe luftën antikatolike. Disa vite më vonë, më 1 qershor 1949, papa Pio XII, nëpërmjet një dekreti të lëshuar nga Sant’Uffizio “shkishëron” komunizmin. Neni i parë përmban pikat: a) nuk është i lejueshëm regjistrimi në partitë komuniste dhe mbështetja e tyre sepse komunizmi është materialist dhe antikristian; b) është e ndaluar përhapja e librave dhe gazetave që mbështesin doktrinën e komunizmit materialist dhe ateist; c) besimtarët që ndërmarrim me vetëdije të plotë këto veprime të ndaluara nuk mund të marrin sakramentet [pagëzimi, kungimi, martesa, etj]; d) të pagëzuarit që shpallin, përhapin, propagandojnë me vetëdije doktrinën komuniste bien për këtë arsye në shkishërim [...] si apostatë [të dalë] nga feja katolike.

Arsyet e persekutimit nuk duhen kërkuar tek qëndrimet apo patologjitë individuale të tre liderëve. Armiqësia e hapur ndaj komunizmit dhe socializmit, aleancat me forcat e djathta dhe kundërshtimi i së majtës, ndërhyrjet në mbështetje të lëvizjeve kundër rrëgjimit komunist, prania e një strukture administrative dhe politike të centralizuar dhe pamundësia e komunizmit shqiptar për ta kontrolluar, vendimet e imponuara njësive të poshtme të klerit nga maja e piramidës e ndodhur jashtë Shqipërisë, kërcënimi me shkishërim i besimtarëve që i afrohen komunizmit, janë disa nga faktorët që, të kombinuar me afërsinë territoriale të Shqipërisë me Selinë e Shenjtë, izolacionizmin e vendit dhe memorien historike, vunë në lëvizje persekutimin enverist.

Ndryshimet në rangjet e klerit ortodoks të diktuara nga Enver Hoxha, edhe pse nuk u pranuan nga Patriarkana greke, u njohën zyrtarisht nga ajo e Moskës, përderisa Shqipëria ishte satelit i BS. Hoxha e kishte më të thjeshtë përforcimin e kontrollit të brendshëm të klerit ortodoks, i mbështetur edhe nga faktori i jashtëm: Patriarkana e Moskës kishte humbur pavarësinë (për t’i shpëtuar zhdukjes) ndërsa ajo Greke ishte e pafuqishme për te krijuar probleme në Shqipërinë komuniste. Ky kontroll, në Shqipëri, do të jetë rezultat i një dhune njerëzore (ndëshkimet) dhe institucionale (shkatërrimet) gjithmonë i kushtëzuar nga Bashkimi Sovjetik, ku po rikuperohej ortodoksia, jo se komunizmi po ortodoksizohej, por sepse i shërbente shtetit si mjet. Kjo është arsyeja e dytë që ndikoi në politikën enveriste përballë Kishës ortodokse shqiptare.

Ndaj klerit musliman, diktatori mundi të vepronte shumë më lirisht, i ndihmuar nga fakti se institucioni drejtues i muslimanëve ishte brenda getos shqiptare dhe asnjë institucion ndërkombëtar apo shtet i huaj nuk ndërhynte dot në mbështetje të Komunitetit në fjalë. Në lidhje me institucionet islame, Enver Hoxha kopjoi masat titiste të zbatuara në Jugosllavi edhe pse shumica e popullit tonë i përkiste kësaj feje. Pas vendosjes nën kontroll, siç kishte ndodhur në Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (dhe në të gjithë Evropën komuniste), diktatori Hoxha shfaq një anomali me precedentët sovjetikë dhe jugosllavë. Tito kishte riafruar pas persekutimit komunitetin islam dhe rolin e Reis ul-Ulema në rrugën e re të politikës së jashtme pas 1955, kurse Stalini kishte ndërmarrë një hap të tillë ndaj Kishës ortodokse sepse përfaqësonte traditën e shumicës, sidomos të popullit dominues rus. Është e qartë se Enver Hoxha duke u vetëizoluar nuk do të ndiqte shembullin titist, jo vetëm ndaj një komuniteti por ndaj të gjithëve.

Përse nuk ndoqi shembullin e Stalinit të cilin e kishte edhe “baba shpirtëror”? Përgjigja është e mangët nëse shpjegohet vetëm me arsyet e politikës së jashtme ose të brendshme. Duke parë etiketat, mitet e përhapura nga sistemi edukativ enverist, të cilat e konsiderojnë këtë fe të prapambetur – të njëjtat metoda janë përdorur nga bolshevizmi dhe titizmi – dhe derivat i pushtuesit, pra relikt i dhunës, nuk mohohet refuzimi përçmues i doktrinës islame nga nomenklatura enveriste. Stalini, me afrimin ndaj ortodoksisë, i kishte dhëne ngjyra nacionaliste ruse komunizmit. Enver Hoxha ndoqi të njëjtën linjë devijuese, pa u afruar me asnjërën nga fetë tradicionale, por duke nxitur një bastardim të nacionalizmit ku jo Kombi, por Partia (Lideri) dhe Shteti ishin Zot, të ngjyrosur me kombëtarizëm. Ky lloj pseudonacionalizmi, që ka mbushur historinë dhe botëkuptimin tonë me mite, lindi në vitet e para pas prishjes me Jugosllavinë, u përforcua pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, për të kulmuar në vitet ’80.

Enver Hoxha indoktrinoi kështu (arsyen tjetër) një fe laike të ndjekur nga një masë besimtarësh që nuk kishte nevojë për fe tradicionale. Këta besimtarë të rinj jetonin përkrah besimtarëve tradicionalë të pafuqishëm, klandestinë, plotësisht të kontrolluar dhe pa asnjë mbështetje. Partia komuniste, si Hyjni e fesë së saj, kontrollonte masat pa nevojën e mbështetjes të një feje tjetër. Enver Hoxha mund ta rikuperonte traditën e shumicës pas represionit fillestar, që iu nevojit për kontrollin dhe eliminimin e rivalitetit, ashtu siç bëri Stalini, por nuk e realizoi sepse nuk i nevojitej si mjet kontrolli, të cilin e kishte arritur dhe mbi të gjitha, nuk kishte në plan ta konsideronte këtë fe si vlerë ose thjesht si karakteristikë të popullit shqiptar.

Dy motivet që ndikuan në raportin e mëvonshëm “pozitiv” të Titos me besimet tradicionale, ekuilibri etnik dhe favorizimi i politikës së jashtme, nuk vlejnë për rastin shqiptar: Shqipëria nuk rrezikohej nga nacionalizmat e “fjetur” dhe politika e jashtme nuk krahasohej me fluiditetin e politikës jugosllave. Kontrolli i brendshëm i jepte sistemit garancitë e mjaftueshme; mënyra se si e përcaktoi politikën e jashtme regjimi nuk do ta afronte - sepse përbënte rrezikshmëri, sipas linjës se Partisë - me Kishën e Romës, për arsyet e mësipërme, dhe nuk mund ta afronte as me Kishën ortodokse, pas prishjes me Moskën, por afrimi me këto dy qendra zbehej edhe nga arsyeja se ato përfaqësonin pakicën e shqiptareve, gjë e cila mund të rrezikonte ekuilibrin social. Afrimi me institucionet fetare të shumicës nuk i sillte sistemit probleme nga jashtë, veçanërisht pas prishjes me Moskën, por as nuk përfitonte, sepse ashtu e strukturoi politikën e jashtme Enver Hoxha. Edhe pse ky rikuperim do të ishte më pak traumatik në planin e brendshëm dhe aspak problematik në planin e jashtëm, u përjashtua si mundësi nga enverizmi: kjo dëshmon që në asnjë çast nuk u pasqyrua simbioza mes enverizmit dhe fesë Islame të shqiptarëve; përkundrazi institucionet e këtij komuniteti u shkatërruan më tepër, në një masë të atillë sa sot ende nuk kanë arritur nivelin e para 1967-ës, ndonëse dy komunitetet e tjera, në nivel objektesh, e kanë tejkaluar atë.

Meriton reflektim të shkurtër edhe një pikëpamje e lindur ose e ndihmuar nga keqtrajtimi i persekutimit. Fjala është për idenë se komunizmi enverist ishte antikatolicizëm: më lart pasqyrohet një antikishtarizëm ose antiklerikalizëm i motivuar nga faktorë specifikë, ndërsa antikatolicizmi doktrinar kalon në plan dytësor, por sidoqoftë për asnjë çast nuk është më shumë se antifetarizëm në tërësi – antiortodoksizëm, antislamizëm, anti çdo fe tjetër tradicionale hyjnore. Ideja e “antikatolicizmit më shumë se antifetarizmit” është anakronike për dy arsye kryesore. E para, sepse enverizmi i përket një ideologjie (gjithmonë komuniste) që nuk pranon rivalë në pushtetin socio-politik dhe profetizon një parajsë tokësore të arritshme nga besimi tek “feja e shoqërisë”, siç e quan Dowson, ku kulti i Zotit zëvendësohet nga ai i Partisë, Shtetit, apo edhe Kombit e Racës, pra shpall armik çdo besim tjetër rival në këtë sferë – dhe katolicizmi nuk është i vetmi sfidues. E dyta, kjo logjikë, që konsideron enverizmin si antikatolicizëm, bazohet në hipotezën se “katolicizmi dhe komunizmi bashkëjetojnë si uji me zjarrin”. Në këtë mënyrë zhvlerësohen besimet e tjera dhe në disa raste ekstreme ndërtohet hipoteza që tenton të gjejë pika takimi mes komunizmit dhe këtyre besimeve apo thjesht një dashamirësi të diktaturës, me qëllim fajësimin ose diskriminimin e këtyre feve.

Fenomeni i fajësimit të “Tjetrit” është fatkeqësi standarde për Ballkanin edhe në çështje historiko-politike, ku vetëm “Ne” ishim të përndjekurit, të izoluarit, të grabiturit, të gjymtuarit, viktimat, dhe vetëm “Ne” nuk u prekëm nga e “Keqja”, vetëm “Ne” i rezistuam: modeli tipik i nacionalizmit serb, kroat, malazez, grek, shqiptar, etj. Ky model projektohet edhe në çështje që lidhen me besimin për të fajësuar dhe për t’u vetvlerësuar njëkohësisht. Gjetja e pikave të takimit mes disa ideologjive, në pamje të parë shumë të largëta, janë të pamjaftueshme për të arritur në konkluzionin se këto ideologji janë të ngjashme, identike ose njëra buron nga tjetra. Problemi nuk qëndron tek ekzistenca e pikave të takimit por tek fajësimi i “Tjetrit” për problematika që bartim edhe “Ne”.

Realisht është e pamundur të mos evidentohen pika takimi mes komunizmit dhe secilit nga derivatet kryesorë të Krishterimit, përfshi edhe katolicizmin. Që të dy doktrinat prezantohen si universale, sheshuese të konflikteve sociale, lëvruese të solidaritetit. Filozofi rus Nikolaj Berdjaev, në 1933, mbronte idenë se komunizmi sovjetik ishte kombinim i mesianizmit materialist marksist dhe mesianizmit të krishterë rus, që kishte prodhuar në universalizmin proletar një “karikature të universalizmit të krishterë dhe të Kishës”. Madje një autor tjetër, Lewis, e konsideron “Krishtin e ri me një Proletariat që ngrihet, populli i Zotit që nge krye”, e nëse Kisha nuk e adhuron “do të hidhet në errësirë”: këtu Lewis evidenton edhe fatin e institucionit Kishë në vendet ku do të triumfojë komunizmi. Është i njëjti profesor që tenton të afrojë krishterimin socialist me komunizmin bolshevik: Lewis shikon tek nazizmi dhe fashizmi (“forcat e të Keqes”) figurën e Antikrishtit, ndërsa komunizmi i pastruar nga ateizmi, mund të bënte pjesë tek “forcat e të Mirës”. “Besimi i bolshevikëve tek librat e Marksit, Leninit dhe Stalinit është identik me varësinë e puritanëve [protestantë] nga citimet e Librave të Shenjtë”, vërente Laski. Besimi që janë të përzgjedhurit, besimi në triumfin përfundimtar, bindja në vërtetësinë e padiskutueshme të doktrinës, rendi i ri botëror dhe përhapja e tij në formën misionariste, dobësia dhe gabimi, të krahasuara me mëkatin dhe herezinë, përveç mënyrës së organizmit, janë disa nga ngjashmëritë.