Pëlhura e laicitetit

Besnik Sinani

Me sa kujtoj, rasti më i hershëm i përjashtimit nga një shkollë publike në Shqipëri, për shkak të mbajtjes së shamisë myslimane, ndodhi gati dhjetë vjet më parë në shkollën e mesme të gjuhëve të huaja. Babai i njërës prej vajzave të përjashtuara nga mësimi, deklaroi për shtypin në atë kohë se e kish shtrënguar në fyt të bijën me shaminë e saj, duke e kërcënuar se do e mbyste nëse nuk e hiqte. Edhe ata që nuk janë dakort me norma fetare si mbajtja e shamisë, është vështirë të kundërshtojnë se, së pari, vajzës nuk po i imponohej shamia nga autoriteti mashkullor familjar dhe se vendosja e shamisë prej saj, në kundërshtim me këtë autoritet, në këtë rast shpreh autonominë si individ në sfidë ndaj autoritetit patriarkal.

Në një artikull të botuar në gazetën Mapo, profesor Artan Fuga vë në dukje se projektiligji i ri i prezantuar këto ditë nga Ministria e Arsimit, nëpërmjet pikës 4, neni 36, që ndalon ekspozimin e simboleve fetare në arsimin publik parauniversitar, parandalon imponimin e praktikave të tilla fetare nga ana e familjes për vajza që nuk e dëshërojnë këtë gjë me vullnet të lirë. Por ky projektligj nuk do mbronte një vajzë si ish – nxënësja e shkollës së gjuhëve të huaja, në afirmimin e vullnetit të saj.

Qartazi profesor Fuga nuk mendon se mbajtja e shamisë në shkolla publike dhunon laicitetin e shkollës, pasi, siç vë në dukje ai vetë, ai ka mbështetur të drejtën e studenteve myslimane universitare për të mbajtur shaminë. Argumenti i tij bazë në mbështetje të natyrës ndaluese të projektligjit ka të bëjë së pari me parandalimin e imponimit të praktikave të tilla nga familja dhe, së dyti, me atë që ai sheh si roli përçarës që sjell afirmimi i identiteve fetare në institucione të ngritura me qëllim që të promovojnë kohezionin social. Të dy këto argumente, jo rastësisht, kanë qenë dhe në arsyetimin e sjellë në debatin për ligjin që ndalon shaminë në shkollimin parauniversitar në Francë.

Por ky arsyetim duket të injorojë specificitetin e realitetit social të bashkësive fetare në Shqipëri, i cili është produkt historik shqiptar. Shumica e atyre që përqafojnë praktika fetare në Shqipëri i përkasin një gjenerate të re që po eksploron ideale, praktika, e mënyra socializimi fetar të panjohura për prindërit e tyre. Në fakt, në shumë raste, kjo gjeneratë e re besimtarësh është përballur me paragjykimet, kundërshtitë e forma imponimi anti – fetar nga familjarët dhe mësuesit e tyre të një gjenerate më të vjetër. Duhet vënë në dukje, gjithashtu, se dhe debati në Francë lindi pas vënies së shamisë nga dy motra hebreje të konvertuara, babai i të cilave, ateist i deklaruar, mbështeste plotësisht aktin e vajzave të tij. Dy motrave, iu bashkangjit duke vendosur shami edhe një vajzë me origjinë marokene, e cila më pas hoqi dorë nga ky veprim, pas kërcënimeve të babait të saj... musliman.

Edhe argumenti i dytë është pjesë e një debati midis dy koncepteve të kundërta mbi sekularizmin, të njohura kryesisht si modeli francez i laicitetit dhe atij anglo – sakson. Promovuesit e modelit francez pretendojnë se pranimi anglo – sakson i sjelljes së dallimeve kulturore, religjioze e etnike në sferën publike sjell “ballkanizimin” e shoqërisë. Oponentët e tyre kanë kundërshtuar duke vënë në dukje se fshehja artificiale e këtyre dallimeve nuk eliminon problemet e mundshme etniko-fetare, të tilla si ato që Franca has me emigrantët dhe pasardhësit e tyre. Në thelb është dallimi midis një kuptimi negativ për diversitetin fetar e kulturor të një shoqërie, dhe një vizioni që apelon në të kuptuarit e këtij diversiteti si pasuri që duhet përqafuar dhe promovuar. Për këtë arsye, në shkollat publike në Shtetet e Bashkuara, fëmijët por dhe prindërit e tyre ftohen në orë mësimi që të flasin për festat e fesë se tyre, për gatimet e veçanta me të cilat lidhet festimi i tyre etj.

Në thelb të argumentit të profesor Fugës qëndron dhe një dallim i rëndësishëm në kuptimin e etikës. Fuga pranon se prindërit mund të nisin që herët transmetimin e vlerave të traditës së tyre fetare, por e sheh mësimin e kësaj tradite të ndarë nga praktika, një koncept i etikës i lidhur me mendimin e Emanuel Kantit. Por kohët e fundit, vecanërisht në studimin e fenomeneve fetare, po fiton prominencë kuptimi i “etikës aristoteliane” në mënyrën se si është artikuluar nga Mishel Fuko, një kuptim mbi etikën që thekson rëndësinë e praktikave që rrjedhojnë nga ligjërimi fetar. Antropologia e Universitetit Berkli në ShBA, Saba Mahmud, në shqyrtimin e praktikave të tilla si mbulimi me shami, ka kryer një nga studimet më të rëndësishme të kohëve të fundit pikërisht duke parë lidhjen dhe rëndësinë e mësimit fetar me kodin etik që ai prodhon, pra lidhjen e ligjërimit fetar me praktikat. Ajo që është ë rëndësishme për pasuesit e traditave fetare është se praktika fetare synon të krijojë një lloj të caktuar modaliteti moral.

Arbitrariteti i mbartur në gjykimin mbi mësimin e traditës dhe mohimit të së drejtës së praktikës, imponon artificialisht modelin se si duhet të jetohet një traditë fetare dhe se si ajo duhet transmetuar tek pasardhësit. Kjo edhe kur Fuga, në dallim nga shumë komentatorë, na kujton interesin primar të prindërve në këtë debat. Tek e fundit, pse u dashka të besojmë se disa burokratë të makinës shtetërore qenkan më të interesuar për të mirën e një fëmije sesa prindi i vet? Por po aq arbitrar është edhe gjykimi mbi kufirin e moshës së pjekurisë. Historikisht është e njohur se konceptimi ynë i asaj çka përbën “fëmijërinë” apo “adoleshencën” është konstrukt social, në fakt, siç vë në dukje kritiku kulturor Neil Postman, i ndërlidhur me futjen e arsimit masiv si formë e promovimit të vlerave shtetërore. Por këto kategori, sipas Postman, janë në proces transformimi si rrjedhim i efektit të teknologjisë në kulturë. Atëherë pse pretendojmë ngurtësimin e normave që janë në fakt në fluks të vazhdueshëm?

Por, mund të thotë kushdo duke lexuar projektligjin, prindërit apo dhe vajzat që dëshirojnë të pasojnë praktika fetare si mbajtja e shamisë, mund të zgjedhin shkollat private fetare. Sigurisht, por a nuk bie ky argument në kundërshti me idenë e shkollës publike si vend ku fëmijët socializohen përmes një programi që promovon kohezionin social? Sigurisht laiciteti garantohet nga mungesa e promovimit në kurikulum të superioritetit të një feje ndaj një tjetre. Në një kuptim të tillë, por që nuk përjashton diversitetin fetar, në konsiderim të modelit amerikan, fëmijët mësojnë se ata që i përkasin një religjioni tjetër, janë shokët dhe shoqet me të cilët ndajnë hapsirën e klasës, lodrat, librat dhe historitë e tyre personale; ku fëmijët myslimanë përfitojnë nëse në ditë Pashkësh shokët e tyre ortodoksë sjellin vezë pashke dhe ndajnë me ta domethënien e tyre e fëmijët myslimanë sjellin gjatë Ramazanit hurma e ndajnë domethënien e tyre. A nuk sjell kjo potencialin që nxënësit të shohin praktikat fetare të një feje tjetër si praktika të shokëve dhe shoqeve të tyre dhe jo si një abstraksion me të cilin nuk janë të familjarizuar? A nuk ofron ky vision një potencial më të madh të bashkëjetesës fetare- argumenti primar që sjell Fuga në mbështetje të projektligjit? Kjo pamje gati idilike nuk pretendon përjashtimin e problemve të mundshme, por as nuk përqafon naivitetin e të besuarit se shtypja artificiale e identiteteve fetare na shpëton prej tyre.

Laiciteti qëndron në garantimin e bashkëjetesës fetare, siç thotë me të drejtë Fuga, por jo një laicitet i ngritur mbi fobinë ndaj fesë, për më tepër kur dihet se ky kuptim laiciteti është ngritur mbi një specificitet historik që nuk është i yni, ai i çlirimit nga feja nëpërmjet një revolucioni të dhunshëm si dhe eksperiencës koloniale. Narrativa jonë kombëtare, në të kundërt, qoftë edhe në nivel mitik, ngrihet në afirmimin e bashkëjetesës harmonike fetare.

Paralelizmi që bën Fuga midis bartjes së shamisë dhe bezdisjes që na sjellin spektatorët e pasjellshëm që na pengojnë të shohim ekranin e kinemasë, edhe pse pa qëllim, përforcon steriotipe të përhapura mbi shaminë si pengesë, jo për ekranin e kinemasë, po për “Evropën.” Në dallim nga frekuentuesi i bezdisshëm i kinemasë, nuk mund të pretendohet se prezenca e vajzave me shami pengon mësimdhënien. Në të kundërt, garanton që shkollat publike të jenë sfera ku mblidhen për t’u arsimuar gjeneratat e reja të një shoqërie, pavarësisht besimit fetar që ndjekin. Socializimi në shkolla prodhon shpesh rebelimin ndaj traditës familjare ose nëpërmjet kundërshtimit ose nëpërmjet mbitheksimit të asaj që është marrë në familje. Duke imponuar që nxënësit dhe prindërit për të cilët këto praktika janë të rëndësishme të drejtohen tek shkollat fetare, jo vetëm u mohojmë një shërbim të sponsorizuar nga ata vetë si taksapagues, por, së paku teorikisht, kufizojmë opsionet e zgjedhjes, nëpërmjet ekspozimit me të ndryshmen, të vetë nxënësve.

Në debatin pro apo kundra shamisë nuk po bëjmë gjë tjetër veçse po projektojmë paternalizimin tonë mbi trupin e disa adoleshenteve duke reflektuar perceptimet tona arbitrare mbi “laicitetin,” “harmoninë fetare,” “vlerat kombëtare,” “Evropën” etj., të shprehura në bymosjen apo tkurrjen e centimetrave të bezes që mbulon trupin femëror. Ironikisht, është ky lloj paternalizimi, sipas Fugës, që ligji supozohet të parandalojë.