Si i vlerësuam kandidatët?

Rezart Beka

Si çdo here, sapo zgjedhjet afrohen jeta xhematore nëpër xhami fillon të elektrizohet. Brenda xhematit ka lëvizje, shqetësim, dinamikë. Kafenetë vlojnë nga diskutime të tejzgjatura rreth kandidatit më të mirë dhe të keqes më të vogël. Diskutimet janë të gjalla dhe plot pasion. Ngrihet zëri, ‘mundet tjetri me argumente’, diskutohen strategji dhe vlerësohen projekte. Shumë ndjehen pjesë aktive e një ndryshimi të ardhshëm të shpresuar.

Që prej disa kohësh në çdo zgjedhje shfaqet e njëjta situatë. Është për t’u habitur, dhe për të ardhur keq, që gjithë kjo energji, gjithë kjo lëvizje, gjithë ky mund, gjithë ky pasion, harxhohet për çështje politike. Asnjë çështje fetare nuk arrin të tërheqë kaq shumë vëmendje, kaq shumë angazhim, kaq shumë përpjekje nga ana e xhematit. Jeta xhematore në periudhën midis dy zgjedhjeve është e vakët, monotone dhe me pak zhvillime rrëqethëse. Të krijohet përshtypja se mezi priten zgjedhjet për të ndjerë pak emocion dhe dinamizëm brenda një jete xhematore që duket se nuk është aq elektrizuese dhe emocionuese sa duhet. Politika apasionon më shumë se sa feja.

Brenda këtij konteksti, dëshiroja të shkruaja disa rreshta, pa pretenduar shterim të temës në fjalë, në lidhje mënyrën se si myslimanët, e në veçanti imamët, vendosin se cili është kandidati i duhur për t’u votuar . Ato mund të përmblidhen në tre pohime kryesore: (a) kandidati i saktë është ai që përfaqëson të keqen më të vogël, (b) ai i cili është besimtar karshi atij që është jobesimtar dhe (c) ai që ka premtuar se do të na plotësojë kërkesat tona, d.m.th. ndërtimin e xhamisë dhe lejimin ose punësimin e grave me shami nëpër shkolla dhe institucione. Ky është pak a shumë arsyetimi i bërë nga imamët tanë dhe ky është edhe objekti i analizës sime të shkurtër.

(1) E keqja më e vogël

Parimi i zgjedhjes, midis dy të këqijave, të së keqes më të vogël është një maksimë ligjore e mirënjohur në metodologjinë e jurisprudencës Islame (Usul Fikh). Vetëm se parimet e usul fikhut, për të qenë vërtet efikase duhen përdorur nga njerëz të aftë në fushën në fjalë dhe zotërues të situatës sociale dhe historike ku do të aplikohet parimi. Parimet e usulit aplikohen në bazë të situatave historike dhe sociale. Efikasiteti i tyre është kontekstual – ato nuk janë të vërteta vetvetiu, të pavarura nga rrethanat ku do aplikohen. Nëse një parim usuli aplikohet në rrethana të gabuara ai do të sjellë rezultate të kundërta me atë që dëshirohet. Prandaj përdorimi i tyre kërkon jo vetëm ekspertizë ligjore islame, por edhe inteligjencë krijuese për t’ia aplikuar ato situatave konkrete sociale, politike dhe historike.

Në rastin konkret, sipas mendimit tim prej jospecialisti, aplikimi i parimit ‘të së keqes më të vogël’është përdorur në mënyrë tejet artificiale, literale dhe jokontekstuale nga imamët tanë. Mendoj se fushëveprimi i këtij parimi është keqkuptuar nga shumë përdorues të tij. Për mendimin tim, fushëveprimi i këtij parimi do të kuptohet vetëm në rastin nëse do ta shohim atë nën dritën e një tjetër parimi më të përgjithshëm sipas së cilit: nëse në një gjë e keqja është shumë më e madhe se e mira atëherë ajo gjë braktiset, pavarësisht të mirës që ajo mbart; nëse në një gjë e mira është shumë më e madhe se e keqja, atëherë ajo gjë përvetësohet, pavarësisht të keqes që ajo mbart.

Parimi i zgjedhjes së të keqes më të vogël, sipas meje, e ka fushëveprimin e tij brenda këtij parimi më të përgjithshëm që sapo përmendëm. Thënë ndryshe, pasi kemi përcaktuar se në dy gjëra (persona, ngjarje, situata, etj.) e mira është shumë më e madhe se e keqja (parimi 1), atëherë duhet të mundohemi të kuptojmë se në cilin prej tyre gjendet e keqja më e vogël. Vetëm pas kësaj zgjedhim të keqen më të vogël (parimi 2). Baza mbetet që në gjerat e shqyrtuara, e mira ta tejkalojë të keqen, e vetëm më pas të zgjedhim midis dy të këqijave më të vogla.

Por, nëse tek dy gjërat e marra në shqyrtim e keqja e tejkalon të mirën, madje e mira është thjesht një shenjë e vogël drite në mes të skëterrës, atëherë të përdorësh parimin e zgjedhjes së të keqes më të vogël shfaqet problematike dhe e pavend, sepse e keqja më e vogël midis dy të këqijave të mëdha mbetet gjithsesi një e keqe e madhe. Dhe askush nuk dyshon se në politikën shqiptare e keqja e tejkalon disafish të mirën.

Në këtë situatë, ku politika shqiptare shfaqet si nje vrimë e zezë ku drita nuk shihet por mendohet se ekziston në parim, ligjërimi i të keqes më të vogël krijon përshtypjen e gabuar se po minimizohet e keqja në dobi të së mirës, por në të vërtetë zgjedhja edhe në rastin më të mirë mbetet sërish brenda sferës së të keqes së madhe.

E keqja më e vogël, në rastin e politikës sonë,është një keqgjykim, sepse përmes këtij parimi votën një herë ia japim Metës, herës tjetër Ramës, pastaj Berishës dhe pastaj e fillojmë nga fillimi, ia kthejmë prapë Ramës, pastaj prapë Berishës e kështu me radhë. Në këtë mënyrë nga fillimi deri ne fund vota jonë mbetet brenda të keqes së madhe. Siç e ka treguar edhe historia e politikës në Shqipëri, ajo që ne kemi konsideruar si të keqe më të vogël, ka qenë në tëvërtete një e keqe e madhe të cilës nuk i ishte dhënë ende mundësia të aktualizonte vetveten. Atëherë, të gënjyer se po ndihmojmë ‘të keqen më të vogël’, i kemi dhënë përkrahjen asaj që më vonë do të behej e keqja më e madhe. Ajo që ne kemi konsideruar si e keqja e vogël, ka qenë thjesht një e keqe e madhe që me zor priste rastin të behej e keqja më e madhe.

Kjo është situata e politikes shqiptare dhe prandaj unë mendoj se imamët kanë shfaqur një hermeneutikë të varfër në interpretimin e saj, duke tejthjeshtëzuar dhe interpretuar në mënyrë artificiale parimet e pasura të usulit, si edhe duke keqgjykuar dhe keqlexuar situatën konkrete në të cilën jetojmë.

Në një situatë si kjo e jona, ku e keqja është parimi rregullues i gjithë sistemit tonë politik, mendoj se fesë nuk i mbetet gjë tjetër vetëm se të marrë rolin e saj, që ndoshta i përshtatet më shumë se çdo gjë tjetër, atë të ndërgjegjes kritike ndaj pushtetit. Në këtë rast feja duhet të përjetësojë dimensionin e saj të kritikës radikale shoqërore, të denoncimit të pushteteve, të përkrahjes së të shtypurve, të denoncimit të zullumqarëve etj. Ajo duhet të sjellë në shoqëri ndërgjegjen se çdo pushtet është relativ dhe i dhuruar nga Zoti. Parimi i njëshmërisë hyjnore (teuhidi), vlerat e larta sheriatike, shpresa eskatologjike në Ditën e Gjykimit duhet të jenë faktorët kryesorë për të ndërtuar ndërgjegjen kritike fetare ndaj shoqërisë dhe politikës. Njëshmëria hyjnore (teuhidi), kritika radikale e strukturave të liga shoqërore dhe afërsia e Ditës së Gjykimit ishin disa prej karakteristikave kryesore të jetës profetike të profetit Muhamed (a.s.). Mendoj se këto dimensione duhen rijetësuar sa më shpejt dhe kjo duhet të jetë mënyra se si duhet të raportohemi me shoqërinë dhe sistemin tonë politik.

Dëshmi për këtë është edhe jeta e dijetarëve të devotshëm myslimanë, të cilët, sa herë që kanë vërejtur se e keqja mbizotëronte mbi të mirën, nuk kanë ngurruar për të mbajtur një qëndrim të guximshëm kritik ndaj pushtetit, apo t’i dilnin në krah popullsisë së shtypur. Për këtë janë persekutuar, burgosur dhe vrarë, por ata kanë qenë të ndërgjegjshëm se kjo ishte arsyeja për të cilën Zoti i kishte bërë imamë të njerëzve. Për këtë nevojitej dije, devotshmëri, integritet moral dhe duar të pastra. Vetëm kështu ata mundën të ishin vërtet prijës të xhematit të tyre. A jemi ne gati për një gjë të tillë? Ndoshta këtu duhet vërtet t’i kthehemi parimit tradicional islam sipas së cilit, nëse dëshirojmë ndryshimin e gjendjes tonë, duhet të fillojmë të ndryshojmë vetët tona.

(2) Kandidati besimtar karshi atij jobesimtar

Një tjetër arsyetim që dëgjohet shpesh është ai sipas së cilit xhemati duhet të zgjedhë atë kandidat që, ndonëse nuk është praktikant, së paku është besimtar ose shfaq simpati ndaj besimit. Ndërsa ai që nuk shfaq asnjë shenjë të tillë, nuk duhet të gëzojë favorin e myslimanëve. Nëpër hytbe dëgjojmë shprehimisht të thuhet: “Myslimanët, midis një kandidati që beson në Zot dhe një tjetri që nuk shfaq asnjë shenjë të tillë, duhet të zgjedhin atë që beson”. Në pamje të parë ky duket një arsyetim i pakundërshtueshëm dhe për disa aspekte është vërtetë i tillë. Megjithatë ai ka disa mangësi që nuk duhen anashkaluar.

Çështja ka të bëjë me faktin se çfarë duhet të kërkojmë nga një kandidat, ose cili është elementi më i rëndësishëm për një kandidat, besimi apo aftësia? Me çfarë do të na shërbejë kandidati në fjalë, me njëfarë simpatie që ka ndaj besimit apo me aftësinë e tij? A kemi ne guximin të zgjedhim një kandidat pa plan karshi një tjetri që ofron një plan të shkëlqyer, por që nuk deklarohet si besimtar?

Të gjitha këto pyetje janë të rëndësishme dhe duhet të na tërheqin vëmendjen për të mos thjeshtëzuar gjërat thjesht në çështje besimi apo mosbesimi. Politikani i sotëm është një menaxher, administrator, që vlerësohet nga aftësia për të zhvilluar një sektor të caktuar dhe jo nga integriteti i tij moral apo fetar. Mund shumë mirë që një politikan të ketë probleme morale në jetën e tij private, por të jetë një politikan i shkëlqyer në jetën e tij profesionale. Padyshim që elementi i besimit duhet të luajë rolin e tij në simpatitë tona, por ai nuk duhet absolutizuar dhe shndërruar në një kriter gati-gati automatik për dhënien e votës.

Imam Shafiut iu bë njëherë një pyetje: nëse kemi një gjeneral lufte shumë të aftë, por mysliman i prishur (fasik) dhe një tjetër gjeneral lufte të paaftë, por një mysliman i devotshëm, cilin prej tyre duhet të zgjedhim si prijës në luftë? Imam Shafiu iu përgjigj se gjenerali i devotshëm, devotshmërinë e tij e ka për Zotin ndërsa paaftësinë e tij për ne, ndërsa gjenerali i prishur (fasik), prishjen e tij e ka karshi Zotit ndërsa aftësinë e tij e ka për ne. Kështu që duhet zgjedhur gjenerali i aftë, ndonëse mund të jetë mysliman i prishur.

Situata që iu parashtrua Imam Shafiut ishte më radikale se ajo që na parashtrohet neve. Sepse, nëse ne gabojmë në vlerësimin e një kandidati, kemi serish mundësi ta korrigjojmë veprimin tonë, ndërsa në rastin e Imam Shafiut, gabimi dërgon në humbjen e mijëra jetëve. E përsëri Imam Shafiu me mendjekthjelltësinë e tij arrinte ta bënte shumë mirë dallimin midis devotshmërisë personale dhe aftësisë në shërbim të të tjerëve. A nuk duhet edhe ne t’a bëjmë një gjë të tillë?

(3) Vota i jepet atij që premton se do të na plotësojë kërkesat

Zgjedhja e një kandidati në vend të një tjetri shpesh është ngushtësisht e lidhur edhe me gatishmërinë e kandidatëve për të plotësuar kërkesat e parashtruara nga myslimanët. Në votimet e fundit kërkesa e myslimanëve kishte të bënte kryesisht me tre gjëra: (a) me ndërtimin e xhamisë së madhe, (b) me heqjen e ligjit për moslejimin e vajzave me shami nëpër shkolla dhe (c) me premtimin për të punësuar në administratë edhe vajza me shami. Nga përgjigja ndaj këtyre kërkesave, nga ana e kandidatëve, varej edhe zgjedhja e myslimanëve.

Deri në njëfarë mase ky arsyetim është legjitim dhe i nevojshëm. Megjithatë, ai shfaq, sipas mendimit tim, një problematikë dhe mangësi të madhe. Rreziku i një arsyetimi të tillë është se ai shndërron bashkësinë myslimanë në një lloj sekti apo klubi privat, i cili është i interesuar vetëm për nevojat e tij të ngushta dhe premton përkrahje elektorale vetëm nëse këto interesa të ngushta plotësohen. Ajo që duhet të na dallojë ne si myslimanë nga grupet e tjera të interesit është fakti se duhet ta shohim veten si përfaqësues të interesave të popullit në të cilin jetojmë dhe jo vetëm të xhematit tonë të ngushtë. Kjo është pikërisht ajo që e dallon një fe universale si Islami nga lëvizje të ndryshme sektare. Perspektiva jonë duhet të jetë globale dhe jo thjesht e përqendruar tek një rreth i ngushtë.

Vlerat e sheriatit që ne i përqafojmë dhe i promovojmë, janë në fakt vlera universale që mund të pranohen nga çdokush. Sipas disiplinës së qëllimeve të sheriatit ato ndahen në pesë vlera kryesore: (1) ruajtja e fesë, (2) e jetës, (3) e nderit, (4) e pronësisë dhe (5) ruajtja e trashëgimisë së individëve. Këto duhet të jenë vlerat që duhet të orientojnë kërkesat tona dhe jo thjesht disa nevoja të ngushta dhe imediate. Ligjërimi publik i imamëve nuk ndërtohet mbi këto premisa. Askund nuk i kërkohet kandidatit se si mendon ai se duhet ruajtur dinjitetit i jetës së qytetarëve, duke filluar nga alternativat në arsimim, në hapjen e vendeve të punës, në ndërtimin e strukturave shoqërore dinjitoze ku njeriu të mund të realizohet, etj. Apo t’i kërkohet se si ka ndërmend kandidati të ruajë vlerën e pronësisë, kaq shumë problematike ne Shqipëri. Apo se si ka ndërmend të promovojë vlerat morale e të luftojë pandershmërinë, etj. Këto kërkesa janë ato që çdo mysliman, duke u nisur nga qëllimet e sheriatit, duhet t’i ketë si kusht për të dhënë përkrahjen e tij.

Ndërtimi i xhamisë apo heqja e ligjit të shamive janë të rëndësishme, po a janë ato më të rëndësishmet? Le të imagjinojmë për një moment sikur një kandidat X të ndërtojë një xhami dy herë më të madhe se ajo që ne kërkojmë, të heqë ligjin për shaminë dhe të punësojë dy herë më shumë gra me shami në institucionet shtetërore, por nga ana tjetër ai të shkatërrojë sistemin arsimor, të minimizojë vendet e reja të punës, të ulë pensionet, të zbatojë një plan urban që do të shkatërronte qytetin, të aktualizojë politika që synojnë rritjen e hendekut midis të varfërve dhe të pasurve, të përkrahë lëvizje që promovojnë një moral në kundërshtim me moralin fetar, apo të shtojë gjithnjë e më shumë korrupsionin në vend; a do të ndjeheshim ne të kënaqur? Nga ana tjetër,çfarë do të mendonim sikur një tjetër kandidat të mos ndërtonte xhaminë e të linte të pazgjidhur çështjen e shamisë, por nga ana tjetër të rregullonte qytetin, të krijonte vende pune, të përmirësonte arsimin, ti ndihmonte të varfrit, të ulte korrupsionin e të ndërtonte struktura të denja shoqërore?

Besoj se askush prej nesh nuk do të ishte aq egoist sa të preferonte interesat e tij personale në dëm të interesit të përgjithshëm shoqëror. Atëherë përse diskutimet mbi kandidatët i mbështesim vetëm mbi çështje ngushtësisht vetjake dhe jo mbi planin universal të vlerave që sheriati synon të aktualizoj në Tokë? Imagjinoni se çfarë ndryshimi do të ishte sikur imamët, në vend që të shpreheshin se do t’ia japim votën atij apo këtij kandidati, sepse ka premtuar që do të na ndërtojë xhaminë dhe do të zgjidhë çështjen e grave me shami, të thoshin se votën do t’ia japim këtij apo atij kandidati, sepse, pasi shqyrtuam projektin e tij, pamë se ai ruan e promovon vlerat e fesë, jetës, nderit, pronës dhe trashëgimisë. Vetëm në këtë mënyrë, mendoj unë, ne do të dilnim nga mentaliteti sektar apo i klubit privat e do të paraqiteshim si përfaqësues të vlerave njerëzore universale e jo të interesave ngushtësisht personale.

Ky shtjellim nuk kishte si synim të ofronte një analizë të detajuar dhe shteruese të çështjeve të diskutuara. Ai kishte si synim thjesht të shtronte disa problematika dhe të ofronte disa sugjerime për diskutim, që ndoshta do ta ndihmonin bashkësinë tonë që të ndërtojë një diskurs sa më serioz dhe në përputhje me Islamin për sa i përket qëndrimit të myslimanëve shqiptarë ndaj politikës.